Κυκλαδίτισσες:
Άγνωστες ιστορίες γυναικών των Κυκλάδων

Η ενότητα εξετάζει την έννοια του φύλου στις κοινωνίες των Κυκλάδων, μια έννοια που δεν ήταν αυστηρά και απόλυτα διαχωρισμένη. Τρία σημαντικά εκθέματα αποτυπώνουν αυτήν τη ρευστή υπόσταση των φύλων στην τέχνη των νησιωτών του Αρχιπελάγους.

Ένα ανάγλυφο από τη Δήλο απεικονίζει τον Διόνυσο με την ενδυμασία της Άρτεμης, της κύριας θεάς του νησιού. Το ειδώλιο του Δεσποτικού, μαρτυρά ότι στην τέχνη των Κυκλάδων, η μορφή της Άρτεμης συχνά συγχέεται με εκείνη του δίδυμου αδελφού της, του Απόλλωνα. Ένα μαρμάρινο βάρος από τη Δήλο φέρει ανάγλυφη παράσταση Ερμαφρόδιτου, της μορφής που ορίζει το σημείο μετάβασης μεταξύ των δύο φύλων.

Η λατρεία των γυναικείων θεοτήτων αποτελούσε διαχρονικά κεντρικό στοιχείο της θρησκευτικής και πολιτισμικής ταυτότητας των νησιών του Αρχιπελάγους.

Τα νεολιθικά ειδώλια γυναικείων μορφών με τονισμένα τα ανατομικά στοιχεία που σχετίζονται με τη γονιμότητα  αντανακλούν την πρώτη εμφάνιση λατρείας μιας Μεγάλης Μητέρας Θεάς, που συμβόλιζε τη γονιμότητα και την αναγέννηση. Μιας Θεάς που κατά την 3η χιλιετία π.Χ. λαξεύτηκε σε μάρμαρο με τα χέρια της διπλωμένα πάνω από την κοιλιά που έχει μέσα της τη ζωή.

Αυτή η Μητέρα-Θεά εξελίσσεται στον χρόνο και γίνεται «Πότνια Θηρών», η «Κυρία των Θηρίων», που συχνά παρουσιάζεται με τα χέρια υψωμένα, πλαισιωμένη από άγρια ζώα. Με την πάροδο του χρόνου, μια από τις κυριότερες εκφράσεις της είναι η θεά Δήμητρα, η θεά της γεωργίας, την οποία λάτρευαν οι Κυκλαδίτες, αφιερώνοντάς της ιερά σε πολλά νησιά των Κυκλάδων.

Στη Δήλο, όμως, στο κέντρο των Κυκλάδων εκείνη που κυριαρχεί είναι η Άρτεμη, η θεά του κυνηγιού και των αγριμιών. Ένα σπουδαίο άγαλμα της θεάς, που ταξιδεύει για πρώτη φορά εκτός νησιού για να πει την ιστορία του, είναι αυτό της Ελαφηβόλου.

Η ενότητα εστιάζει στον πρωταγωνιστικό ρόλο της Κυκλαδίτισσας στη θρησκευτική λατρεία, κυρίως ως ιέρεια και ως λατρεύτρια.

Η εμβληματική τοιχογραφία των Γυναικών στο «άδυτο» («Λατρεύτριες») από το Ακρωτήρι της Θήρας του 1600 π.Χ. απεικονίζει μια τελετή μύησης ενός νεαρού κοριτσιού με σκοπό την ένταξή του στον κόσμο των ενηλίκων. Πίσω του ακολουθούν δύο γυναίκες, μια δωροφόρος στα αριστερά που κρατάει περιδέραιο και μια στο κέντρο που εικονίζεται πληγωμένη καθώς κάποιος βράχος της τραυμάτισε το πέλμα και αυτό αιμορραγεί. Από τις σταγόνες αίματος ξεπηδά άνθος κρόκου, προς το οποίο εκείνη στρέφει το χέρι της, σαν να επιδιώκει με αυτό να γιατρέψει την πληγή της, υποδηλώνοντας τη θαυματουργή γέννηση του άνθους από το αίμα μιας γυναίκας-θεάς, τονίζοντας ταυτόχρονα και τις θεραπευτικές ιδιότητες του φυτού. Η αιμάσουσσα γυναίκα συνομιλεί για πρώτη φορά στην έκθεση με την Αγία Αναστασία τη Φαρμακολύτρια από τη Νάξο, που έρχεται με διαφορά 3000 χρόνων να τονίσει την διαχρονική ιδιότητα της γυναίκας να προσφέρει τη θεραπεία μέσω της πίστης.

Οι περίφημες Κόρες της Κέας, που φορούν τελετουργικά ενδύματα, μοιάζουν να χορεύουν αναμένοντας την εμφάνιση της θεάς που λατρεύουν, τελώντας έναν χορό σαν αυτόν που εικονίζεται στον γαμικό λέβητα από τη Ρήνεια, που αποδίδει τον «χορό των Δηλιάδων» προς τιμήν του Απόλλωνα και της Άρτεμης.

Στο πέρασμα των αιώνων γυναίκες, όπως η εντυπωσιακή αρχαϊκή Κόρη της Θήρας που παρουσιάζεται για πρώτη φορά στο κοινό με την έκθεση, αφιερώνονται ως προσφορές ή επιτύμβια μνημεία για να τιμήσουν μια θεά ή μια νεκρή Θηραία, αποτελώντας σύμβολα εξουσίας ή κοινωνικής τάξης.

Η ενότητα διεισδύει βαθύτερα στον κόσμο των Κυκλαδιτισσών εξετάζοντας τις πολλαπλές ταυτότητές τους και τους περιορισμούς που τους επέβαλλε η κοινωνία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί μια επιγραφή από την Κέα, στην οποία αναγράφεται ψήφισμα σχετικό με την απαγόρευση της κυκλοφορίας των γυναικών στην Καρθαία της Κέας κατά τον 3ο αι. π.Χ.

Η γυναίκα με τον γάμο περνούσε από την κυριότητα του πατέρα της σε αυτήν του συζύγου της. Η προίκα που προσφερόταν από τον πατέρα στον σύζυγο επιβεβαιώνει αυτήν την άποψη, όπως φαίνεται από μια λίθινη στήλη από τη Μύκονο του 3^ου αι. π.Χ. Ένα χειρόγραφο προικοσύμφωνο του 1690 μ.Χ. από το ίδιο νησί καταγράφει για άλλη μια φορά ότι η παράδοση αυτή συνεχίστηκε για πολλούς αιώνες αργότερα.

Ανά περιόδους, όμως, η γυναίκα των Κυκλάδων βιώνει στιγμές χειραφέτησης. Ήδη από την Ελληνιστική περίοδο, σηματοδοτείται μια γενικότερη βελτίωση της κοινωνικής θέσης της, η οποία θα γίνει πιο εμφανής κατά τη Ρωμαϊκή εποχή. Στην αυγή της γέννησης της σύγχρονης Ελλάδας, Κυκλαδίτισσες, όπως η Ευανθία Καΐρη και η Μαντώ Μαυρογένους, αποτέλεσαν τους πρωτοπόρους της νέας θέσης που διεκδίκησαν οι γυναίκες.

Στον χώρο της θρησκείας, οι θεές και οι αγίες γίνονται ένα με το κυκλαδικό τοπίο, αποκτώντας νέες ιδιότητες, που έχουν σχέση με τις λατρευτικές ανάγκες των νησιωτών. Η Ίσιδα, στις Κυκλάδες γίνεται «Πελαγία» και προστατεύει τα ναυτικά ταξίδια παρέχοντας ούριους ανέμους.

Η θεά, με τη θαλασσινή της ιδιότητα, βρίσκει τη συνέχειά της στην Παναγία της χριστιανικής πίστης, η οποία στις εικόνες αποδίδεται ως προστάτιδα των ναυτικών και των θαλασσινών ταξιδιών.

Οι γυναίκες ήταν ανέκαθεν συνυφασμένες με τον ερωτισμό, κύρια θεότητα του οποίου ήταν η Αφροδίτη. Η θεά του έρωτα, με την επίκλησή της ως Αφροδίτη Πάνδημος, συμβόλιζε τη σαρκική ένωση ανάμεσα στον άνδρα και τη γυναίκα, μια ένωση που προβάλλεται με ζωντάνια στην τέχνη του Αρχιπελάγους.

Οι Κυκλαδίτισσες αναμφίβολα βίωναν την έμφυλη βία στις πατριαρχικές κοινωνίες των νησιών, μια βία που αποτυπώθηκε έντονα στην αρχαία ελληνική τέχνη και μυθολογία δίνοντας την εντύπωση ότι αυτή «κανονικοποιείται», ότι γίνεται αποδεκτή.

Ένα ψηφιδωτό από τη Δήλο απεικονίζει τον Θράκα βασιλιά Λυκούργο που ετοιμάζεται να χτυπήσει με έναν διπλό πέλεκυ την πεσμένη στο έδαφος νύμφη Αμβροσία, η οποία αρνήθηκε τις ερωτικές του προτάσεις. Από το ίδιο νησί έρχεται και ένα μαρμάρινο σύμπλεγμα που αποτυπώνει τον Ποσειδώνα να τραβάει το ρούχο της νύφης Αμυμώνης για να την ξεγυμνώσει.

Μια επιτύμβια στήλη απεικονίζει την Αλίνη, μια ταξιδιώτισσα που έφθασε στη Δήλο από τη μακρινή Φοινίκη και θάφτηκε στη Ρήνεια, ενώ βρισκόταν σε κατάσταση εγκυμοσύνης. Το μνημείο εκφράζει με συγκινητικό τρόπο το πώς μια μετανάστρια έγινε Κυκλαδίτισσα επειδή το θέλησε η μοίρα, πέφτοντας θύμα ενός πιθανότατα βίαιου θανάτου.

Οι Κυκλάδες, λόγω της προνομιακής γεωγραφικής τους θέσης, αποτελούσαν ανέκαθεν σημαντικό κόμβο που προσέλκυε ανθρώπους από όλη την οικουμένη. Γυναίκες διαφορετικών προελεύσεων, σαν άλλες μετανάστριες, έφθασαν κι εγκαταστάθηκαν στα κυκλαδονήσια αφήνοντας το σημάδι τους στην ιστορία του Αρχιπελάγους.

Ένα λίθινο αγαλμάτιο από την Αίγυπτο μαρτυρά τις σχέσεις των Κυκλάδων με τη γη των Φαραώ και απεικονίζει τη Νεσνεφθύ, την οποία κάποιοι αφιέρωσαν στη θεά Ίσιδα, στο Ιερό των Αιγυπτίων Θεών της Δήλου.

Χαρακτηριστική είναι και η περίπτωση της Μαγίας Πούλχρας, μιας Ρωμαίας απελεύθερης, η οποία έγινε Κυκλαδίτισσα και χρηματοδότησε σημαντικά δημόσια κτήρια στη Μήλο, προσφέροντας με αυτόν τον τρόπο τις υπηρεσίες της στη νέα της πατρίδα.

Μια ακόμη γυναίκα-ταξιδιώτισσα ήταν ή Οσία Θεοκτίστη από τη Λέσβο, που απομακρύνθηκε βίαια από τα πάτρια εδάφη της και κατέληξε στην Πάρο αφιερώνοντας τη ζωή της στον Θεό.

Η γυναίκα ως φορέας της ζωής απεικονίσθηκε αριστουργηματικά στα μαρμάρινα κυκλαδικά ειδώλια της 3ης χιλιετίας π.Χ. με τις άλλοτε φουσκωμένες κοιλιές ή με τις γραμμές της λοχείας, που συνδέονται με τη λατρεία μιας Μεγάλης Μητέρας Θεάς, που ήλεγχε και τη ζωή και τον θάνατο.

Ο τοκετός στην αρχαιότητα ήταν μια διαδικασία εξαιρετικά σημαντική για τη διαιώνιση της κοινωνίας, αλλά ταυτόχρονα πολύ επικίνδυνη. Για τον λόγο αυτό οι γυναίκες συνήθιζαν να αφιερώνουν διάφορα ομοιώματα οργάνων του σώματος στα ιερά θεοτήτων που σχετίζονταν με τη γονιμότητα.

Η τελευταία ενότητα της έκθεσης παρουσιάζει τα πρόσωπα των Κυκλαδιτισσών, όπως εκείνες μεταμορφώνονται από την Προϊστορική έως και τη Βυζαντινή περίοδο. Οι μαρμάρινες λιτές φιγούρες παίρνουν το πρόσωπο θεοτήτων απαράμιλλης ομορφιάς για να δώσουν τη σκυτάλη σε ισχυρές αυτοκράτειρες και αγίες.

Πολλαπλοί κοινωνικοί ρόλοι αντανακλούν την εξέλιξη της γυναικείας μορφής στην καρδιά του Αιγαίου που επιλέγει να τις υμνήσει σε αγάλματα, τοιχογραφίες και νομίσματα παρουσιάζοντάς τις ως ενεργό και αναπόσπαστο υποκείμενο της ιστορίας.