Κυκλαδική Τέχνη

Οι πιο ελκυστικές, ωστόσο, δημιουργίες της κυκλαδικής μαρμαρογλυπτικής είναι τα ειδώλια, έργα που εκφράζουν τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα του Πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού. Στην αρχή, οι λύσεις που έδωσαν οι λιθοξόοι δεν ήταν τόσο τολμηρές. Αντλώντας από την Νεολιθική παράδοση, τα πρώτα ειδώλια δημιουργήθηκαν με πολύ σχηματικό τρόπο: σμιλεμένα κάποιες φορές από μικρά πλακοειδή βότσαλα ή από μάρμαρο με περιγράμματα που θυμίζουν βιολί και γι’ αυτό ονομάστηκαν βιολόσχημα.

Με τον χρόνο και τη βοήθεια των μετάλλινων εργαλείων τα ειδώλια αποκτούν ανατομικές λεπτομέρειες και γίνονται πιο φυσιοκρατικά (όπως οι τύποι Πλαστηρά και Λούρου), για να καταλήξουν στον λεγόμενο «κανονικό» τύπο της ώριμης περιόδου (2700 – 2400/2300 π.Χ.). Πρόκειται για γυμνές, γυναικείες στην πλειονότητά τους μορφές, με λυρόσχημο ή τριγωνικό κεφάλι ανασηκωμένο προς τα πίσω, χέρια διπλωμένα κάτω από το στήθος, γόνατα ελαφρώς λυγισμένα και κλίση των ποδιών προς τα κάτω. Απαντούν σε διάφορες παραλλαγές (Καψάλων, Σπεδού, Δωκαθισμάτων, Χαλανδριανής) που έλκουν το όνομά τους από τις θέσεις ανεύρεσής τους στα διάφορα νησιά.

Ένα αντιπροσωπευτικό ειδώλιο «κανονικού» τύπου της παραλλαγής Δωκαθισμάτων, από τα γνωστότερα της Συλλογής, υποδέχεται τον επισκέπτη στην είσοδο της αίθουσας. Το ειδώλιο αυτό αποτελεί μία από τις πιο κομψές και ρέουσες μορφές της πρωτοκυκλαδικής γλυπτικής που, παρά την αφαιρετικότητα και την απλοποίηση που τις χαρακτηρίζει, διατήρησαν το ουσιώδες και στάθηκαν η σπουδαιότερη πηγή έμπνευσης για σημαντικούς καλλιτέχνες του 20ού αιώνα, όπως οι Constantin Brancusi, Amedeo Modigliani,  Alexander Archipenko, Henry Moore και πολλοί άλλοι.

Το μεγάλο γλυπτό της Συλλογής, ύψους 1,40 μ., επιβάλλεται στον χώρο της Έκθεσης με την καταπληκτική απλότητα, την καθαρότητα του μαρμάρου και τα σαφή περιγράμματα. Τα μεγάλου μεγέθους έργα θεωρείται ότι προορίζονταν για δημόσια λατρεία σε υπαίθρια ιερά.

Μοναδικό μέχρι στιγμής, είναι το ανδρικό γλυπτό μεγάλων διαστάσεων (αρχικό ύψος περ. 1 μ.) που σώζεται αποσπασματικά και υιοθετεί την παθητική στάση των γυναικείων μορφών. Η ανδρική μορφή εκπροσωπείται επίσης, από ένα ειδώλιο με εξάρτυση κυνηγού ή πολεμιστή, καθώς και από το μοναδικό ειδώλιο καθιστής μορφής εν δράσει, τον «εγείροντα πρόποσιν». Μολονότι το φύλο δεν δηλώνεται, θεωρείται ότι αναπαριστά ανδρική μορφή, όπως όλα τα «δρώντα ειδώλια». Η μορφή κάθεται σε σκαμνί και με το δεξί χέρι ανασηκώνει ένα μικρό κύπελλο, σα να ετοιμάζεται για πρόποση ή σπονδή.

Στην περιήγησή του ο επισκέπτης θα συναντήσει και μια σειρά ύστερων ειδωλίων με εκφυλισμένα χαρακτηριστικά, που ονομάστηκαν «μετακανονικά», ακριβώς επειδή όλα τα γνωρίσματα που συνιστούν τον κανονικό τύπο αλλοιώνονται κατά τους τελευταίους αιώνες της 3ης χιλιετίας π.Χ.

Η χρήση και η σημασία των κυκλαδικών ειδωλίων παραμένει αινιγματική, καθώς η έλλειψη γραπτών τεκμηρίων στρέφει τη μελέτη αποκλειστικά σε αρχαιολογικά δεδομένα και λογικές υποθέσεις. Ωστόσο, οι ανασκαφικές μαρτυρίες είναι κι αυτές ελλιπείς, αφού η μεγάλη αξία των ειδωλίων στις διεθνείς αγορές αρχαιοτήτων προκάλεσε ένα όργιο αρχαιοκαπηλίας στις Κυκλάδες τις δεκαετίες του 1950 και 1960. Οι συστηματικές ανασκαφές των τελευταίων δεκαετιών έδειξαν ότι τα περισσότερα από αυτά προέρχονται από τάφους, δεν λείπουν όμως και από τους οικισμούς. Οι γυμνές γυναικείες μορφές που κυριαρχούν στην κυκλαδική τέχνη, ερμηνεύθηκαν από τους περισσότερους μελετητές ως απεικονίσεις μιας θεότητας που σχετίζεται με τη γονιμότητα, αναγνωρίζοντας την έμφαση που δόθηκε στα γονιμικά στοιχεία των μορφών, όπως οι ανάγλυφοι μαστοί και το εγχάρακτο τρίγωνο της ήβης. Έχουν ακόμη ερμηνευθεί ως λάτρεις, λατρευτές ή ψυχοπομποί που συνόδευαν τους νεκρούς στη μεταθανάτια ζωή ή ως τελετουργικά αντικείμενα που σχετίζονταν με γεγονότα καθοριστικά στη ζωή ενός ανθρώπου, όπως η ενηλικίωση ή ο γάμος. Πρόκειται, καθώς φαίνεται, για μοναδικές αναπαραστάσεις με αναλλοίωτη, διαχρονική παρουσία, των οποίων η χρήση ήταν πιθανώς πολυδιάστατη.

Η Έκθεση Κυκλαδικής Τέχνης του Μουσείου περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα αντικειμένων σε πηλό, λίθο, μάρμαρο και μέταλλο. Τα περισσότερα προέρχονται από τάφους.

Ο επισκέπτης συναντά δείγματα από κοφτερές λεπίδες από οψιανό της Μήλου, μετάλλινα εργαλεία, πήλινα σκεύη, όπως κυλινδρικές πυξίδες, αρυβαλλόσχημα αγγεία, καθώς και τα αινιγματικά «τηγανόσχημα» σκεύη με εγχάρακτη και εμπίεστη διακόσμηση  στην εξωτερική επιφάνειά τους.

Το σύνολο που έγινε γνωστό ως «Θησαυρός της Κέρου» παρουσιάζεται στην Έκθεση ως ξεχωριστή ενότητα. Πρόκειται για ένα σύνολο αποσπασματικά σωζόμενων μαρμάρινων ειδωλίων, μαρμάρινων και πήλινων αγγείων, και άλλων αντικειμένων που ανασκάφηκαν παράνομα τις δεκαετίες του 1950 και 1960 στο νησάκι Κέρος, μεταξύ Νάξου και Αμοργού. Στη λεηλατημένη περιοχή Κάβος, όπου πιθανολογείται ότι βρέθηκε ο “Θησαυρός”, διεξήχθησαν αργότερα συστηματικές ανασκαφές και διαπιστώθηκε μια εξαιρετικά πλούσια συγκέντρωση θραυσμένων, κατά το πλείστον, πρωτοκυκλαδικών αντικειμένων. Ο τρόπος, μάλιστα, με τον οποίο τα αντικείμενα είναι σπασμένα και η φθορά που υπάρχει στις τομές υποδηλώνουν ότι κατακερματίστηκαν σκόπιμα στην αρχαιότητα. Τα στοιχεία αυτά οδήγησαν στο συμπέρασμα, ότι η θέση αποτελούσε χώρο εναπόθεσης αντικειμένων μεγάλης συμβολικής σημασίας και σκόπιμου  κατακερματισμού τους στο πλαίσιο συγκεκριμένων τελετουργιών.

Ο «Θησαυρός της Κέρου» μελετήθηκε διεξοδικά και δημοσιεύθηκε από την επιμελήτρια του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης Δρ Π. Σωτηρακοπούλου στη μονογραφία της Ο «Θησαυρός της Κέρου» Μύθος ή Πραγματικότητα; Αναζητώντας τα Χαμένα Κομμάτια ενός Αινιγματικού Συνόλου (Αθήνα, 2005).