Ίασις. Υγεία, Νόσος, Θεραπεία από τον Όμηρο στον Γαληνό

Η διατήρηση της υγείας, η κατανόηση των αιτιών που προκαλούν τις ασθένειες και η ανεύρεση τρόπων αντιμετώπισής τους, είναι ζητήματα που έχουν ανέκαθεν απασχολήσει τον άνθρωπο. Τι αλλαγές όμως παρατηρήθηκαν στην ανθρώπινη σκέψη και στις ιατρικές μεθόδους μέσα στους αιώνες;
Η έκθεση Ίασις παρουσιάζει την εξέλιξη των αρχαίων θεραπευτικών πρακτικών, εξετάζοντας τη μετάβαση από την μαγικο-θρησκευτική θεραπεία στην ορθολογική, επιστημονική ιατρική. Περιλαμβάνει σχεδόν 300 αρχαία αντικείμενα από 41 μουσεία της Ελλάδας και του εξωτερικού. Μεταξύ άλλων αντικείμενα ταξίδεψαν από το Βρετανικό Μουσείο, το Λούβρο και τα Μουσεία του Καπιτωλίου στην Ρώμη. Η έκθεση χωρίζεται σε τρεις ενότητες: Υγεία, Νόσος, Θεραπεία, και καλύπτει το χρονικό διάστημα περίπου από το 1200 π.Χ. έως τον 3ο αιώνα μ.Χ.
Οι πρωιμότερες γραπτές μαρτυρίες που αφορούν στην ελληνική θεραπευτική προέρχονται από τα Ομηρικά έπη, από τα οποία προκύπτει ότι οι ασθένειες θεωρούνταν σημάδια θεϊκής οργής και δυσαρέσκειας. Για τον εξευμενισμό των θεών οι άνθρωποι κατέφευγαν σε προσευχές, καθαρμούς και θυσίες. Ωστόσο, ήδη από τα τέλη του 6ου αι. π.Χ., η φιλοσοφία άρχισε να ασκεί μια ιδιαίτερη επιρροή στην εξέλιξη της ιατρικής. Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν οι πρώτοι που απήλλαξαν την ιατρική από μαγικά και θρησκευτικά στοιχεία αντιλαμβανόμενοι ότι η διατήρηση της υγείας και η καταπολέμηση της ασθένειας εξαρτώνται από φυσικά αίτια.

Η υγεία αποτελεί διαχρονικό και πανανθρώπινο αγαθό. Στον πλατωνικό διάλογο «Γοργίας», ο Σωκράτης αναφέρει ένα συμποτικό άσμα του 6ου ή 5ου αι. π.Χ., σύμφωνα με το οποίο «ὑγιαίνειν μὲν ἄριστόν ἐστιν», δηλαδή η υγεία αποτελεί το σπουδαιότερο αγαθό. Τα άλλα αγαθά που αναφέρονται κατά σειρά σ’ αυτό το άσμα είναι «το να είναι κανείς όμορφος και να πλουτίζει χωρίς απάτες». Σύμφωνα με τον Μένανδρο (4ος αι. π.Χ.) «οὐκ ἔσθ’ ὑγιείας κρεῖττον οὐδέν ἐν βίῳ», δηλαδή στη ζωή δεν υπάρχει τίποτα καλύτερο από την υγεία.

Για τη διατήρηση της υγείας, αλλά και για τη θεραπεία των ασθενειών, οι ιπποκρατικοί γιατροί απέδιδαν μεγάλη σημασία στη δίαιτα. Στην αρχαιότητα, η λέξη δίαιτα δεν περιοριζόταν μόνο στην τροφή (αρ. 1), όπως σήμερα, αλλά ήταν μια ευρύτερη έννοια που περιελάμβανε επίσης – και πάντα με μέτρο – το ποτό (αρ. 2), τη σωματική άσκηση (αρ. 3 – 4), τα λουτρά και τις μαλάξεις, τον ύπνο, τη σεξουαλική ζωή, και γενικότερα τις συνήθειες και τον τρόπο με τον οποίο διαβίωνε κάποιος. Άλλωστε, το ρήμα διαιτῶμαι, από το οποίο προέρχεται η λέξη δίαιτα, σημαίνει «ζω με έναν ορισμένο τρόπο».

Εξ ίσου σημαντική για την προστασία της υγείας ήταν και η καθαριότητα, τόσο σε ατομικό επίπεδο όσο και στο επίπεδο της ευρύτερης κοινωνικής ομάδας, της πόλης. Η μέριμνα για τη δημόσια υγιεινή υπήρχε ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους, όπως μαρτυρούν οι εγκαταστάσεις στα μινωικά ανάκτορα της Κρήτης: είχαν πολύ καλό φωτισμό και αερισμό, υδραγωγεία με πήλινους σωλήνες, συστήματα αποχέτευσης, λουτήρες και άλλα μέσα υγιεινή.

Οι αρχαίες αναφορές στην υγιεινή διαβίωση – όπως π.χ. αυτές των ιπποκρατικών πραγματειών «Περί ανέμων, υδάτων, τόπων» και «Περί διαίτης», που τονίζουν το πόσο πολύ επηρεάζεται η υγεία από το φυσικό περιβάλλον, αλλά και γενικότερα από τον τρόπο ζωής – τεκμηριώνονται με ποικίλα αρχαιολογικά ευρήματα, όπως αγγεία που εικονίζουν σκηνές ατομικής υγιεινής, τόσο με άνδρες που πλένονται σε κρηναία οικοδομήματα όσο και με εκδιδόμενες γυναίκες που φροντίζουν για την καθαριότητα του «πολυσύχναστου» κορμιού τους.

Σύμφωνα με τον Πλούταρχο (1ος αι. μ.Χ.), η υγεία είναι μεν πολύτιμο αγαθό, αλλά εύκολα μεταβάλλεται («ὑγίεια δὲ τίμιον μέν, ἀλλ’ εὐμετάστατον»), ενώ σύμφωνα με τον Λουκιανό (2ος αι. μ.Χ.) κανένα όφελος δεν υπάρχει αν έχουμε όλα τα αγαθά και απουσιάζει η υγεία («οὐδέν ὄφελος τῶν ἁπάντων ἀγαθῶν ἐστίν, ἄν τό ὑγιαίνειν ἀπῇ»).

Αρχικά, επικρατούσε η πίστη ότι οι ασθένειες στέλνονται στους ανθρώπους από τους θεούς ως τιμωρία για τις ασεβείς ανθρώπινες πράξεις. Ομοίως θεόσταλτη θεωρείτο και η θεραπεία των ασθενειών· γι’ αυτό προσπαθούσαν να εξευμενίσουν τους θεούς με προσευχές, μεγαλόπρεπες θυσίες και καθαρμούς. Θα περάσουν αιώνες μέχρι να αμφισβητηθεί η θεϊκή προέλευση της νόσου και να αποδεσμευτεί η ίασή της από τη θεϊκή επέμβαση. Αυτό θα συμβεί με τις διδασκαλίες των Προσωκρατικών φιλοσόφων (6ος αι. π.Χ.), πάνω στις οποίες θα οικοδομηθεί η ορθολογική, επιστημονική ιατρική.

Πληροφορίες για τις διάφορες ασθένειες που αντιμετώπιζαν οι άνθρωποι στην αρχαιότητα αντλούμε από τις αρχαίες ιατρικές πραγματείες – κυρίως από τα 60 έργα της Ιπποκρατικής Συλλογής – στις οποίες έχουν καταγραφεί με ακρίβεια πλήθος ασθενειών. Η αρχαία ονομασία πολλών από αυτές έχει διατηρηθεί και στη σύγχρονη ιατρική, όπως π.χ. διαβήτης, χολέρα, επιληψία, καρκίνος, ελεφαντίαση, και άλλες. Επίσης, αναφέρονται και αρκετές επιδημίες, ανάμεσα στις οποίες και ο Λοιμός της Αθήνας.

Σημαντικές πληροφορίες προσφέρουν και οι παλαιοπαθολογικές έρευνες που διεξάγονται στο σκελετικό υλικό των ανασκαφών. Οι πληροφορίες αυτές δεν αφορούν μόνο στη διατροφή των προγόνων μας – αφού αυτή αντανακλάται στα δόντια και τα οστά – αλλά διαπιστώνονται αρθροπάθειες, φυματίωση των οστών, ελονοσία, μεσογειακή αναιμία, κληρονομικές ασθένειες, καθώς και διάφορα τραύματα που επουλώθηκαν.

Οι πρωιμότερες γραπτές μαρτυρίες που διαθέτουμε για τις θεραπευτικές πρακτικές που εφαρμόζονταν στην ελληνική αρχαιότητα προέρχονται από τα Ομηρικά έπη, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Η σύνθεσή τους χρονολογείται στο πρώτο μισό του 7ου αι. π.Χ., αλλά ο πολιτισμός που περιγράφουν είναι κυρίως ο μυκηναϊκός πολιτισμός της Ύστερης Εποχής του Χαλκού – και ειδικότερα της εποχής του βασιλιά των Μυκηνών Αγαμέμνονα και του Τρωικού πολέμου, γύρω στο 1200 π.Χ. – καθώς επίσης των γεωμετρικών χρόνων (11ος – 8ος αι. π.Χ.).

Δεν διαθέτουμε εικονιστικές μαρτυρίες για την άσκηση της ιατρικής στο προϊστορικό Αιγαίο, αλλά υπάρχουν ευρήματα από τα ανακτορικά αρχεία του 13ου / 12ου αι. π.Χ. που μάς επιτρέπουν να συμπεράνουμε ότι εκείνη την εποχή υπήρχε μια αναγνωρισμένη τάξη ανθρώπων που ειδικεύονταν στη θεραπευτική τέχνη. Στο ανακτορικό αρχείο της Πύλου βρέθηκαν δύο πήλινες πινακίδες της Γραμμικής Β΄ γραφής (αρ. 1 – 2) που αναφέρουν τις λέξεις i-ja-te (δηλ. ἰητήρ = ιατρός) και pa-ma-ko (= φάρμακο).Πρόκειται, πιθανότατα, για μια καταγραφή φαρμάκων ή ιατρικών εφοδίων, ίσως για τον θεραπευτή του ανακτόρου.Από τη μελέτη περαιτέρω πινακίδων ταυτίστηκαν διάφορα αρωματικά φυτά (μάραθο, κύμινο, σέλινο, κάρδαμο, κορίανδρος, δυόσμος, ίριδα, και άλλα) που έχουν και θεραπευτικές ιδιότητες. Φαίνεται πως οι θεραπευτές της ηρωικής εποχής στρέφονταν στο μεγάλο και πλούσιο φαρμακείο της φύσης απ’ όπου προμηθεύονταν τις απαραίτητες ύλες για να παρασκευάσουν τα φάρμακά τους. Από τη μελέτη περαιτέρω πινακίδων ταυτίστηκαν διάφορα αρωματικά φυτά (μάραθο, κύμινο, σέλινο, κάρδαμο, κορίανδρος, δυόσμος, ίριδα, και άλλα) που έχουν και θεραπευτικές ιδιότητες. Φαίνεται πως οι θεραπευτές της ηρωικής εποχής στρέφονταν στο μεγάλο και πλούσιο φαρμακείο της φύσης απ’ όπου προμηθεύονταν τις απαραίτητες ύλες για να παρασκευάσουν τα φάρμακά τους.

Σύμφωνα με την επικρατούσα θεοκρατική αντίληψη, τις ασθένειες τις έστελναν οι θεοί και μόνον αυτοί μπορούσαν να τις θεραπεύσουν. Έτσι οι άνθρωποι κατέφευγαν για τη σωτηρία τους σε διάφορους θεούς με ιαματικές ιδιότητες, όπως στον Απόλλωνα, στον Δία, στον Διόνυσο, στην Αθηνά, στην Άρτεμη, στην Αφροδίτη κ.ά. Θεραπευτικές δυνάμεις είχαν και διάφοροι ήρωες, όπως ο Ηρακλής αλεξίκακος, ο Άμυνος, ο Ήρως-Ιατρός, ο Σήραγγος στον Πειραιά και, κυρίως, ο μάντης Αμφιάραος που λατρευόταν στον Ωρωπό και στον Ραμνούντα.

Εκείνος, όμως, που αναδείχθηκε στον κατ’ εξοχήν θεραπευτή θεό ήταν ο Ασκληπιός. Στον Όμηρο αναφέρεται ως θνητός, βασιλιάς της θεσσαλικής Τρίκκης, και άψογος ιατρός. Σε μεταγενέστερους μύθους και παραδόσεις αναφέρεται ως ημίθεος, γιός του Απόλλωνα και της θνητής Κορωνίδας, με τη μοναδική ικανότητα να χαρίζει υγεία. Περί τα μέσα του 5ου αι. π.Χ., ο Ασκληπιός είχε θεοποιηθεί και η λατρεία του άρχισε να ξεπερνά σε δημοτικότητα όλες τις άλλες, ενώ διήρκεσε ακόμη και μετά την έλευση του Χριστιανισμού, μέχρι περίπου το 500 μ.Χ.

Ο Ασκληπιός συχνά πλαισιωνόταν από την οικογένειά του: τη σύζυγό του Ηπιόνη (= η παρηγορήτρα των πόνων), τους δύο γιους του Μαχάονα και Ποδαλείριο, και τις τέσσερεις κόρες του, την Υγίεια (= θεά της υγείας· από το όνομά της προέρχεται η υγιεινή), την Ακεσώ (= θεά της θεραπευτικής διαδικασίας), την Ιασώ (= θεά της ίασης), την Πανάκεια (= αυτή που γιατρεύει τα πάντα). Στα μέλη της οικογένειας αναφέρεται και ο μικρότερος γιός, ο Τελεσφόρος (= αυτός που οδηγεί σε αίσιο τέλος) που προστάτευε τον ασθενή κατά τη διάρκεια της ανάρρωσης.

Τα ιερά του Ασκληπιού ονομάζονταν Ασκληπιεία. Το αρχαιότερο Ασκληπιείο βρισκόταν στην Τρίκκη (σημερινά Τρίκαλα), αλλά το σημαντικότερο και πλέον φημισμένο ιδρύθηκε στην Επίδαυρο. Από το ιερό της Επιδαύρου, η λατρεία του Ασκληπιού εξαπλώθηκε γοργά σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο με αποτέλεσμα να ιδρυθούν περισσότερα από 200 Ασκληπιεία: από την Κω και την Πέργαμο στην Ανατολή έως τις ελληνικές αποικίες στην Κυρηναϊκή και την Κάτω Ιταλία, ακόμη και στη Ρώμη.

Παράλληλα με τη θεουργική θεραπευτική είχε αρχίσει να αναπτύσσεται και η επιστημονική ιατρική, επηρεασμένη από τη φιλοσοφία. Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, ήδη από τον 6ο αι. π.Χ., απέρριπταν τις μυθολογικές εξηγήσεις των φυσικών φαινομένων, ερμηνεύοντάς τα με την ορθολογική σκέψη. Τις ιδέες αυτές επέκτειναν και στην ερμηνεία των ανθρώπινων φαινομένων – όπως είναι η υγεία, η νόσος, η ίαση και ο θάνατος.

Γύρω στο 500 π.Χ., ο φυσικός φιλόσοφος Αλκμαίων από τον Κρότωνα ήταν ο πρώτος που όρισε την υγεία ως ισονομία (δηλ. ισότητα και αρμονία) των αντίθετων δυνάμεων του οργανισμού (θερμό-ψυχρό / ξηρό-υγρό / πικρό-γλυκό). Όταν, όμως, μία από αυτές τις δυνάμεις υπερισχύει όλων των άλλων, τότε δημιουργείται μοναρχία, η οποία οδηγεί στην ασθένεια. Επομένως, η θεραπεία του οργανισμού συνίσταται στην αποκατάσταση της ισονομίας αυτών των δυνάμεων.

Σύμφωνα με τον φιλόσοφο Εμπεδοκλή (5ος αι. π.Χ.), τα τέσσερα συστατικά στοιχεία του σύμπαντος – και επομένως και του ανθρώπου – είναι η Φωτιά, ο Αέρας, η Γη και το Νερό. Ο Ιπποκράτης (460 – 375/351 π.Χ.), επηρεασμένος από αυτή τη φιλοσοφική αντίληψη, οδηγήθηκε στη «Θεωρία των Χυμών». Υποστήριζε ότι στο ανθρώπινο σώμα υπάρχουν τέσσερεις χυμοί (αίμα, φλέγμα, ξανθή χολή, μέλαινα χολή) και κάθε χυμός είχε ένα ποιοτικό γνώρισμα (θερμό, ψυχρό, ξηρό, υγρό) που αντιστοιχούσε σε ένα από τα τέσσερα συστατικά στοιχεία του σύμπαντος. Η ευκρασία, δηλ. η ισορροπημένη αναλογία των τεσσάρων χυμών, αποτελεί το κύριο χαρακτηριστικό της υγείας. Αντίθετα, η ανατροπή αυτής της ισορροπίας (δυσκρασία) οδηγεί στην εκδήλωση διαφόρων νόσων.

Έτσι, η νόσος άρχισε να αποδεσμεύεται από τις θεϊκές δυνάμεις και να αποδίδεται σε φυσικά αίτια, δηλαδή σε παράγοντες που σχετίζονται με το περιβάλλον, την ηλικία, τις καιρικές συνθήκες, τις συνθήκες διαβίωσης, και γενικά τον τρόπο ζωής των ανθρώπων.

Ο θεσμός του «δημόσιου ιατρού» ανάγεται στον 6ο αι. π.Χ., όταν ορισμένες ελληνικές πόλεις αντιμετώπισαν για πρώτη φορά την υγεία των πολιτών τους ως κοινωνική υποχρέωση. Με δέλεαρ τις υψηλές αμοιβές και άλλα προνόμια, οι πόλεις επεδίωκαν να προσελκύσουν φημισμένους ιατρούς – τους οποίους προσελάμβαναν με συμβόλαιο για ένα χρονικό διάστημα – για να φροντίζουν τους πολίτες σε περιόδους πολέμου, επιδημιών και φυσικών καταστροφών.

Αναφέρονται, όμως, και περιπτώσεις στις οποίες τα ιατρικά έξοδα ενός δημόσιου ιατρού επιμερίζονται στους πολίτες με έναν φόρο, τον ιατρικόν. Κάποιοι γιατροί έβλεπαν τον διορισμό τους σ’ αυτή τη θέση απλά σαν ένα βήμα που θα τούς οδηγούσε σε μια πιο προσοδοφόρα πρόσληψη είτε από μια μεγαλύτερη πόλη είτε από πλουσιότερους ασθενείς, όπως π.χ. στην αυλή ενός ηγεμόνα.

Η πρωιμότερη περίπτωση έμμισθου δημόσιου γιατρού, που γνωρίζουμε έως σήμερα, είναι αυτή του Δημοκήδη από τον Κρότωνα, ο οποίος γύρω στο 530 π.Χ. προσελήφθη από την Αίγινα ως δημόσιος ιατρός έναντι υψηλής αμοιβής. Όμως, δύο χρόνια αργότερα, όταν η Αθήνα τού πρόσφερε περισσότερα χρήματα, ο Δημοκήδης εγκατέλειψε την Αίγινα, όπως αργότερα εγκατέλειψε και την Αθήνα όταν ο τύραννος της Σάμου Πολυκράτης τον δελέασε με ακόμη υψηλότερη αμοιβή.

Επομένως, μέτρο για την αξιολόγηση ενός γιατρού ήταν η φήμη που είχε αποκτήσει με τις θεραπευτικές του επιτυχίες. Άλλωστε, στην αρχαιότητα δεν υπήρχε επαγγελματική εκπαίδευση με τη σημερινή έννοια, όπως δεν υπήρχαν πτυχία ή πιστοποιητικά ικανοτήτων. Ο πιο προσιτός τρόπος για να μάθει κανείς μια τέχνη ήταν η μαθητεία δίπλα σε κάποιον που την κατείχε· συχνά δε, ο πατέρας ήταν αυτός που δίδασκε τον γιο. Ο ίδιος ο Ιπποκράτης μαθήτευσε κοντά στον πατέρα του και κατόπιν δίδαξε τους γιους του.

Κατάλογος της ομώνυμης Έκθεσης που περιλαμβάνει εισαγωγικά κείμενα, φωτογραφίες και περιγραφές όλων των αντικειμένων που εκτέθηκαν καθώς και εκτενή βιβλιογραφία.

Γενική Επιμ.: Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης, Γιώργος Τασούλας