ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΝΕΚΡΟΠΟΛΕΙΣ

SETTLEMENTS AND CEMETERIES

Οι οικισμοί της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στις Κυκλάδες χτίζονταν σε θέσεις οι οποίες εξασφάλιζαν στους κατοίκους αφ’ενός τη δυνατότητα θαλάσσιας επικοινωνίας και ασφαλή αγκυροβόλια και αφ’ ετέρου προστασία από φυσικές θεομηνίες ή εχθρικές επιθέσεις. Για την εγκατάστασή τους επιλέγονταν συνήθως ακρωτήρια, χαμηλοί λόφοι, πλαγιές ή φύσει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα, δεν λείπουν όμως και οι περιπτώσεις οικισμών που βρίσκονταν στην ενδοχώρα των νησιών.

Locations for Cycladic settlements of the Early Bronze Age were determined by two factors: a) proximity to coves and bays that offered good anchorage and facilitated maritime communication, and b) protection from natural hazards and raids. Promontories, low hills and other naturally protected areas close to the sea were the most favourable settings, although inland settlements are not unknown.

Η έρευνα του Πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στη μελέτη των νεκροταφείων της περιόδου. Οι κάτοικοι των Κυκλάδων της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού δεν άφησαν γραπτά τεκμήρια και οι πληροφορίες που παρέχουν οι ανασκαφές των κυκλαδικών οικισμών είναι προς το παρόν περιορισμένες. Έτσι οι αρχαιολόγοι είναι αναγκασμένοι να αντλούν στοιχεία από τη μελέτη των πολυάριθμων ανασκαμμένων νεκροταφείων για να κατανοήσουν την οργάνωση των κυκλαδικών κοινωνιών αλλά και τις αντιλήψεις των Κυκλαδιτών σχετικά με τον θάνατο. Η οργάνωση και διασπορά των πρωτοκυκλαδικών νεκροταφείων υποδηλώνει μια σταδιακή μετάβαση από μικρές και σχετικά απομονωμένες εγκαταστάσεις προς τον σχηματισμό μεγαλύτερων οικισμών ημι-αστικού και εντέλει αστικού χαρακτήρα. Η ποικιλία των κτερισμάτων που συνοδεύουν τους νεκρούς, τόσο σε ποιότητα όσο και σε ποσότητα, φαίνεται να αντανακλά σημαντικές διαφορές στην κατανομή του πλούτου. Η ίδια η ύπαρξη κτερισμάτων, τέλος, πιθανότατα υποδηλώνει αντιλήψεις για τη μετά θάνατον ζωή.

The Cycladic people of the EBA did not have a system of writing nor do archaeologists have comprehensive information on their settlements; therefore, scholars must rely on the numerous excavated cemeteries for insight into the organization of their society and their views on death. Overall changes in the distribution and organization of Cycladic cemeteries through time suggest a gradual shift from small and isolated communities to larger, urban centres. The large variety of grave goods found in tombs reflects a society with different levels of wealth. The presence of grave goods might also imply a belief in an afterlife.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

INTRODUCTION

Εισαγωγή

Introduction

Οι γνώσεις μας για την κατοίκηση κατά την Πρωτοκυκλαδική I περίοδο είναι ελάχιστες καθώς δεν έχουν μέχρι στιγμής βρεθεί μεγάλοι οργανωμένοι οικισμοί. Αν και έχει υποτεθεί ότι αυτό μπορεί να οφείλεται στη χρήση φθαρτών υλικών, είναι πιθανότερο ότι αντανακλά τον τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας. Η μεγάλη γεωγραφική διασπορά των νεκροταφείων της περιόδου (ιδιαίτερα στα μεγάλα νησιά, όπως η Νάξος και η Πάρος), σε συνδυασμό με το μικρό τους μέγεθος, υποδηλώνει ότι εξυπηρετούσαν μικρές και σχετικά απομονωμένες οικιστικές μονάδες, ενδεχομένως αγροικίες όπου κατοικούσαν τα μέλη μιας ευρύτερης οικογένειας. Άλλωστε ένα παρόμοιο σύστημα γεωργοκτηνοτροφικών εγκαταστάσεων που στέγαζαν όχι μόνο τα μέλη της οικογένειας αλλά και οικόσιτα ζώα καθώς και δραστηριότητες όπως τυροκομική, καλαθοπλεκτική κ.ά., επέζησε μέχρι πολύ πρόσφατα σε αρκετά κυκλαδονήσια.Στην περίοδο αυτή, τα νεκροταφεία αποτελούνταν από ομάδες 10-15 μικρών τάφων, συνήθως σε πλαγιές λόφων. Οι τάφοι αυτοί είχαν τις πλευρές τους επενδυμένες με λίθινες πλάκες και χρησιμοποιούνταν για την ταφή ενός μόνο νεκρού σε έντονα συνεσταλμένη στάση. Το σώμα ήταν κατά κανόνα πλαγιασμένο στο δεξιό πλευρό, τα γόνατα διπλωμένα προς το στομάχι και τα χέρια τοποθετημένα μπροστά στο πρόσωπο. Σε ορισμένες περιπτώσεις υπήρχε μικρή εξέδρα ακριβώς πάνω από τον τάφο που προφανώς χρησίμευε για ταφικές τελετές. Πολύ λίγοι τάφοι της ΠΚ Ι περιόδου περιείχαν κτερίσματα, κυρίως πήλινα αγγεία αλλά ενίοτε και μαρμάρινα ειδώλια και χάντρες από περιδέραια. Τα κτερίσματα αυτά ήταν προφανώς τα προσωπικά αντικείμενα του νεκρού, που πιθανώς θα του χρησίμευαν στη μετά θάνατον ζωή.

No organized settlements of the Early Cycladic I period (3200-2800 BC) have been found so far. Some scholars assume that this absence is due to the use of perishable materials for the construction of houses. However, it is also probable that it reflects a dispersed system of habitation. The wide distribution of cemeteries in that period (especially on large islands such as Naxos and Paros), in combination with cemeteries' small size, suggest that the population was organized in small units, possibly isolated farmsteads, each accommodating an extended family. A similar system of small agricultural and stock-raising units, housing not only the members of the family but also livestock, and domestic activities such as cheese-making, basket-weaving, etc. survived until recently on several Cycladic islands.During this period, cemeteries consisted of clusters of 10-15 cist-graves located on a hillside. These graves, shallow subterranean pits lined with four stone slabs, housed only one body in a contracted position. The body lied on its right side, the knees were pulled up to the chest and the hands rested in front of the body. In some cases, a small platform was constructed just above the grave, possibly to be used for funerary rituals. Only a small minority of EC I graves contained grave goods. Pottery was the most common artifact but marble figurines and beads have also been found in some burials. The goods could have been the individual's personal items, and the gesture of burying an object with its owner might also be a sign of a belief in an afterlife.

ΠΡΩΤΟΚΥΚΛΑΔΙΚΗ Ι (3200-2800 π.Χ.)

EARLY CYCLADIC I (3200-2800 BC)

Πρωτοκυκλαδική Ι (3200-2800 π.Χ.)

Early Cycladic I (3200-2800 BC)

Σε αυτή την περίοδο εμφανίζονται για πρώτη φορά ουσιαστικά οργανωμένοι οικισμοί. Από τις ανασκαφές που έχουν γίνει στον Σκάρκο της Ίου και στην Αγία Ειρήνη της Κέας, είναι σαφές ότι ήδη από το 2600 π.Χ. αναπτύχθηκαν στις Κυκλάδες οικισμοί με σπίτια ορθογώνιας κάτοψης εξαιρετικά επιμελημένης τοιχοποιίας (συχνά διώροφα), με αγωγούς αποχέτευσης, χώρους βιοτεχνικής δραστηριότητας και άλλα χαρακτηριστικά που υποδηλώνουν πρώιμες αστικές δομές. Οι συγκεκριμένοι οικισμοί βρίσκονταν κοντά στη θάλασσα, και μάλιστα εντός κλειστών, καλά προφυλαγμένων κόλπων, και φαίνεται ότι συγκέντρωναν ένα μεγάλο τμήμα του πληθυσμού των αντίστοιχων νησιών. Επιφανειακές έρευνες στη βόρεια Κέα απέδειξαν ότι η Αγ. Ειρήνη ήταν ο μόνος μεγάλος οικισμός της συγκεκριμένης περιόδου, πιθανότατα δηλαδή αποτελούσε την «πρωτεύουσα» του νησιού. Κάτι ανάλογο μπορούμε να υποθέσουμε για τον Σκάρκο της Ίου καθώς και για τη Χαλανδριανή της Σύρου (Καστρί), όπου έχει βρεθεί ένα ΠΚ ΙΙ νεκροταφείο με πάνω από 600 τάφους. Σε άλλα νησιά, ωστόσο, όπως η Μήλος, η Νάξος, η Αμοργός και η Πάρος, παρά την ύπαρξη σημαντικών οικισμών (Φυλακωπή στη Μήλο, Γκρόττα στη Νάξο) φαίνεται ότι η κατοίκηση ήταν πολύ πιο διάσπαρτη. Άλλωστε, και στην περίοδο αυτή εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται οι απομονωμένες αγροικίες που γνωρίζουμεαπό την ΠΚ Ι φάση.Η οχύρωση των οικισμών αποτελούσε ανέκαθεν βασικό μέλημα των Κυκλαδιτών, που εκτεθειμένοι όπως ήταν στη θάλασσα έπρεπε να λαμβάνουν προφυλάξεις απέναντι στην πειρατεία και τις εχθρικές επιδρομές. Ήδη από την Τελική Νεολιθική περίοδο γνωρίζουμε την ύπαρξη οχυρωματικού τείχους στη θέση Στρόφιλας της Άνδρου, ενώ στη Μαρκιανή της Αμοργού υπάρχει προστατευτικός περίβολος από την ΠΚ Ι φάση. Κατά τη διάρκεια της ΠΚ ΙΙ περιόδου εμφανίζονται και άλλες οχυρωμένες θέσεις (π.χ. στον Πάνορμο της Νάξου και το όρος Κύνθος της Δήλου) το πιο χαρακτηριστικό όμως παράδειγμα είναι η ισχυρή οχύρωση στη θέση Καστρί της Σύρου που χρονολογείται προς το τέλος της περιόδου. Οι ακροπόλεις αυτές βρίσκονταν κατά κανόνα στις κορυφές απόκρημνων λόφων και αντανακλούν μια περίοδο αναταραχών στο Αιγαίο, που πιθανώς σχετίζονταν με μετακινήσεις πληθυσμών από βορρά και ανατολή. Οι κάτοικοι φαίνεται ότι ήταν αναγκασμένοι να συνωστίζονται στις μικρές κορυφές των λόφων για λόγους προστασίας. Στο Καστρί μάλιστα έχουν βρεθεί χάλκινα αντικείμενα, μεταλλευτικές χοάνες και λίθινες μήτρες που αποδεικνύουν ότι πολλές βιοτεχνικές δραστηριότητες ελάμβαναν χώρα εντός των τειχών. Το πλήθος από βλήματα σφενδονών που βρέθηκαν έξω από τις οχυρώσεις στο Καστρί και τον Πάνορμο εξηγούν το γιατί. Τα νεκροταφεία είναι πολύ περισσότερα και πολύ πιο εκτεταμένα, γεγονός που υποδηλώνει σημαντική αύξηση και ενδεχομένως διαφορετική οργάνωση του πληθυσμού. Πολλά από αυτά, μάλιστα, έχουν βρεθεί κοντά σε ακτές, και πιθανώς σχετίζονται με την ίδρυση νέων παράκτιων οικισμών κατά την ΠΚ ΙΙ περίοδο (αν και η θέση των οικισμών αυτών δεν εντοπίζεται πάντα με ακρίβεια). Οι κιβωτιόσχημοι τάφοι παρέμειναν σε χρήση αλλά είχαν μεγαλύτερο μέγεθος και χρησίμευαν για περισσότερες από μία ταφές. Συχνά, μια οριζόντια πλάκα χώριζε το εσωτερικό του τάφου σε δύο επίπεδα: στο ανώτερο βρισκόταν η πιο πρόσφατη ταφή, ενώ στο κατώτερο φυλάσσονταν τα οστά παλαιότερων ταφών. Ως κτερίσματα προσφέρονταν μαρμάρινα αγγεία και ειδώλια, ασημένια και χάλκινα κοσμήματα, χάλκινα αντικείμενα καλλωπισμού, χάντρες από λίθους ή όστρεα και αγγεία. Χάλκινα όπλα έχουν βρεθεί μόνον σε έναν πολύ μικρό αριθμό τάφων. Όπως και σε πρωιμότερες φάσεις, πάντως, έτσι και κατά την ΠΚ ΙΙ, η ποσότητα και ποιότητα των κτερισμάτων ποίκιλε από τάφο σε τάφο, γεγονός που αντανακλά διαφορές πλούτου και ενδεχομένως κοινωνικής θέσης ανάμεσα στους νεκρούς. Την εποχή αυτή, κάνει την εμφάνισή του στη Χαλανδριανή της Σύρου και ένας νέος τύπος τάφου με κτιστά εκφορικά τοιχώματα. Ο τάφος αυτός είχε τη μορφή κυψέλης, με σχεδόν κυκλική κάτοψη και κτιστά τοιχώματα που έκλιναν προς τα έσω, ενώ η οροφή καλυπτόταν με μία λίθινη πλάκα. Αν και υπήρχε πλευρική είσοδος που έκλεινε με ξηρολιθιά, οι τάφοι της Χαλανδριανής περιείχαν μόνον από έναν νεκρό ο καθένας. Οι πάνω από 600 τάφοι που ανασκάφηκαν στο συγκεκριμένο νεκροταφείο ήταν οργανωμένοι σε συστάδες και διέφεραν μεταξύ τους ως προς τον αριθμό και την ποιότητα των κτερισμάτων.

It is only in this period that we find organized settlements in the Cyclades. Excavations at Skarkos in Ios and at Agia Irini in Keos brought to light explicit evidence for the existence of proto-urban installations as early as c. 2600 BC: rectangular houses (sometimes two-storied) with fine masonry, drainage systems, industrial areas, etc. Both settlements were located close to the sea, in closed, naturally protected bays, and seem to have attracted a large number of the local population. A surface survey on northern Keos shows that Ag. Irini was probably the only large settlement of the period and may have functioned as the actual “capital” of the island. We can plausibly assume that the same was true for Skarkos as well as for Chalandriani in Syros, where a vast cemetery of more than 600 graves has been found. On the contrary, such islands as Melos, Naxos, Amorgos and Paros seem to have enjoyed a less nucleated system of habitation, although relatively large settlements were also present (Phylakopi in Melos, Grotta on Naxos, etc.). The isolated farmsteads we know from the EC I period continued to be used throughout Early Cycladic II.Protection against piracy and enemy raids was a constant concern for the people of the Cyclades. The earliest levels of the defensive wall at Strofilas on Andros date to the final Neolithic period, while the site of Markiani on Amorgos was protected by a surrounding wall as early as Early Cycladic I. More fortified sites apear during the Early Cycladic II period: Panormos on Naxos, a site on mount Kynthos on Delos and, notably, the settlement of Kastri on Syros, which dates to the later part of EC II. Those strongholds were established on top of precipitous hills reflecting a period of unrest throughout the Aegean, possibly associated with extensive population movements from the north and the east. Their inhabitants were forced to live within the limited space of the protected area for security reasons. The discovery of bronze artifacts, crucibles, and stone moulds at Kastri indicates that economic activities were also taking place inside the walls. The large number of sling stones found outside the fortifications at both Kastri and Panormos make clear the reasons for these defenses.Cemeteries are more and each tended to have more graves and burials, reflecting a rise in population and possibly a different organization of society. The establishment of new burial grounds close to the sea seems to suggest a shift to coastal, nucleated communities. While cist-graves remained in use, their size and design was altered slightly to accommodate multiple burials. The graves became deeper and included a small platform separating the latest burial; earlier burials were stored underneath the platform. Goods included marble vessels and figurines, silver and bronze jewellery, cosmetic items, beads of shell and stone, and pottery. Bronze weapons appear in a very small number of graves. As in the earlier phase, there is considerable variation in the quantity and quality of grave goods (while many graves had no goods at all), reflecting a society of varying wealth and status. At this period, a new type of corbelled tomb emerged at the extensive Chalandriani cemetery on Syros. In a corbelled tomb, the roughly circular walls were made of courses of dry masonry decreasing in diameter until only one slab was needed to seal the tomb. Although the Chalandriani tombs were provided with side entrances, they mostly held single burials. More than 600 graves have been found, clustered in distinct groups; there is considerable diversity in the quantity and quality of grave goods.

ΠΡΩΤΟΚΥΚΛΑΔΙΚΗ ΙΙ (2800-2300 π.Χ)

EARLY CYCLADIC II (2800-2300 BC)

Πρωτοκυκλαδική ΙΙ (2800-2300 π.Χ)

Early Cycladic II (2800-2300 BC)

Τα στοιχεία που έχουμε για τους οικισμούς της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙΙ περιόδου είναι λιγοστά και προέρχονται κατά κύριο λόγο από τη Φυλακωπή της Μήλου και σε μικρότερο βαθμό από την Παροικία της Πάρου. Η βίαιη καταστροφή των οχυρωμένων οικισμών στο Καστρί και τον Πάνορμο και η εγκατάλειψη θέσεων όπως ο Σκάρκος στην Ίο, έχουν θεωρηθεί ως ενδείξεις μείωσης του πληθυσμού. Δεν χωρά αμφιβολία ότι οι αναταραχές στο τέλος της ΠΚ ΙΙ φάσης θα είχαν κάποιες αρνητικές επιπτώσεις στην κατοίκηση των νησιών. Ωστόσο υπάρχουν σαφείς – αν και περιορισμένες προς το παρόν – ενδείξεις ότι μια σειρά από οικισμούς που εξελίχθηκαν σε σημαντικά λιμάνια κατά τη Μέση και Ύστερη Εποχή του Χαλκού, όπως το Ακρωτήρι στη Θήρα, η Αγία Ειρήνη στην Κέα και η Γκρόττα στη Νάξο, συνέχισαν να κατοικούνται και κατά την ΠΚ ΙΙΙ περίοδο. Δεν αποκλείεται λοιπόν, οι μεταβολές που παρατηρούνται την περίοδο αυτή να οφείλονται σε μια τάση συγκέντρωσης των κατοίκων σε μεγαλύτερα παράκτια κέντρα, που παρείχαν μεγαλύτερη ασφάλεια ενώ ταυτόχρονα έδιναν τη δυνατότητα συστηματικότερης εμπορικής δραστηριότητας – τόσο απαραίτητης για την επιβίωση των νησιωτικών πληθυσμών.Οι γνώσεις μας για τα ταφικά έθιμα της περιόδου είναι περιορισμένες καθώς πολύ λίγα ΠΚ ΙΙΙ νεκροταφεία έχουν εντοπιστεί. Γνωρίζουμε πάντως ότι ενώ οι κιβωτιόσχημοι τάφοι παραμένουν σε χρήση, τώρα εμφανίζονται και οι λαξευτοί θαλαμοειδείς, δηλαδή υπόγειοι τάφοι σκαμμένοι σε πλαγιές λόφων. Οι τάφοι αυτοί χρησίμευαν για πολλαπλές, διαδοχικές ταφές και περιείχαν ως επί το πλείστον πήλινα αγγεία ως κτερίσματα.

The limited information we have for the Early Cycladic III period comes mainly from the important settlements of Phylakopi on Melos and to a lesser extent Paroikia on Paros. The violent destruction of the fortified sites at Kastri and Panormos and the abandonment of the large EC II settlement of Skarkos on Ios have been considered as evidence for a decrease in population. Certainly, the upheaval observed in the Aegean at the end of the EC II period must have affected the Cyclades. However, there are strong indications that, alongside Phylakopi and Paroikia, a number of sites that were to develop into major ports in the succeeding Middle Bronze Age, such as Akrotiri on Thera, Agia Irini on Keos and Grotta on Naxos, were also inhabited during the Early Cycladic III period (although the corresponding levels are rather insufficiently explored, so far). Thus, it is not improbable that the changes observed in this period were due to a gradual nucleation of settlement in major coastal centres, which offered better protection from external threats and facilitated commercial activities – vital for the survival of the island populations.Our knowledge of EC III burial customs is very limited, since only a few cemeteries of this period have been excavated. We do know, however, that the Cycladic people continued to use cist graves, but the rock-cut tomb also emerged during this period to accommodate multiple burials. The few excavated tombs and cemeteries have included more decorated pottery than earlier periods but very few items of other materials.

ΚΥΚΛΑΔΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ