Η Τεχνολογία του Μαρμάρου στην Πρωτοκυκλαδική Περίοδο

The Technology of Early Cycladic Marble

Διεπιστημονικό πρόγραμμα που διοργανώνεται από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (ΕΑΜ) και το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης (ΜΚΤ), σε συνεργασία με άλλους ερευνητικούς φορείς (βλ. Συνεργάτες). Το πρόγραμμα έχει ως στόχο να παρέχει πλήρη επιστημονική τεκμηρίωση των τεχνικών κατασκευής και της χρωματικής διακόσμησης των μαρμάρινων ειδωλίων και αγγείων της 3ης χιλιετίας π.Χ. από τις Κυκλάδες. 

Τα τεχνολογικά χαρακτηριστικά της κυκλαδικής μαρμαροτεχνίας έχουν μελετηθεί στο παρελθόν μέσω μακροσκοπικών παρατηρήσεων, ειδικών τεχνικών φωτογράφησης και πειραματικών εφαρμογών (Βλ. Πηγές &gt; Επιλεγμένη βιβλιογραφία). Ωστόσο μέχρι σήμερα δεν έχει επιχειρηθεί μια συστηματική έρευνα και καταγραφή των τεχνικών κατασκευής και διακόσμησης με αναλυτικές εργαστηριακές μεθόδους. 



Το ΕΑΜ και το ΜΚΤ επιχειρούν να καλύψουν αυτό το κενό θέτοντας υπό εξέταση με μη-καταστρεπτικές μεθόδους επιστημονικής ανάλυσης (βλ. Μεθοδολογία) περισσότερα από 120 μαρμάρινα ειδώλια και αγγεία, που διατηρούν ίχνη εργαλείων και/ή χρωματικής διακόσμησης στις επιφάνειές τους. Μαζί με αυτά, θα εξεταστούν επίσης 25 αντικείμενα της πρωτοκυκλαδικής περιόδου από το Μουσείο Μπενάκη. Τα επιλεγμένα αντικείμενα καλύπτουν όλο το τυπολογικό και χρονολογικό φάσμα της κυκλαδικής μαρμαροτεχνίας της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού. 



Οι στόχοι του προγράμματος είναι: 1. Να αναγνωριστούν διακριτά στάδια της διαδικασίας κατασκευής μαρμάρινων ειδωλίων και αγγείων, να καταγραφεί η μορφολογία των εργαλείων που χρησιμοποιήθηκαν και να εξαχθούν στοιχεία για τα υλικά από τα οποία ήταν φτιαγμένα τα εργαλεία αυτά. 2. Να καταγραφούν με κάθε λεπτομέρεια τα ίχνη χρωματικής διακόσμησης που σώζονται πάνω σε ειδώλια και αγγεία, με στόχο τη δημιουργία μια τυπολογίας διακοσμητικών τεχνικών, και να μελετηθεί η σύσταση των χρωστικών ουσιών και των συνδετικών υλικών που χρησιμοποιούσαν οι τεχνίτες της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου. Με τον τρόπο αυτό, το πρόγραμμα φιλοδοξεί να θεσπίσει μια αξιόπιστη μεθοδολογία («καλές πρακτικές») μελέτης της τεχνολογίας μαρμάρινων αντικείμενων της 3ης χιλιετίας π.Χ., που θα μπορεί εν συνεχεία να χρησιμοποιηθεί και από άλλους μελετητές. Επίσης, η συγκριτική εξέταση αντικειμένων γνωστής ανασκαφικής προέλευσης (ΕΑΜ) και αντικειμένων μη βεβαιωμένης προέλευσης (ΜΚΤ και Μουσείο Μπενάκη) με τις ίδιες μεθόδους ανάλυσης αναμένεται να διαμορφώσει σαφή κριτήρια αναγνώρισης της αυθεντικότητας των αντικειμένων. Τέλος, το πρόγραμμα θα συμβάλει στην ευρύτερη συζήτηση περί αρχαίων τεχνικών κατεργασίας του μαρμάρου και της χρωματικής διακόσμησης μαρμάρινων αντικειμένων.&nbsp;

Χρηματοδότηση The Institute for Aegean Prehistory (INSTAP) Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

This is a multi-disciplinary project, organized by the National Archaeological Museum (NAM) and the Museum of Cycladic Art (MCA), in collaboration with other research institutes (see Participants), aiming to provide for the first time full scientific documentation to the manufacturing techniques and colour decoration of Early Cycladic marble figurines and vessels. 

These aspects of Early Cycladic technology have been explored in the past through macroscopic observations, special photographic methods, and experimental reconstructions (see Resources &gt; Selected Bibliography). However, a systematic, study of manufacturing techniques and colour decoration with analytical methods is still lacking. 



The NAM and the MCA have decided to fill this gap, by providing for examination with non-destructive methods of scientific analysis (see Methodology) more than 120 marble figurines and vessels, which retain traces of tools and/or paint on their surfaces. Another 25 objects have been recently added by the Benaki Museum, which has kindly joined the project. The selected objects represent all known types of figurines and vessels, dating to all periods of the Cycladic Early Bronze Age, thus allowing for both synchronic and diachronic observations. 



The goals of the project are: 1. to identify distinct stages in the manufacturing process of figurines and vessels, and to extract information about the morphology and materials of the tools used by Early Cycladic craftsmen; 2. to record in detail direct and indirect traces of colour decoration on figurines and vessels, establish a reliable typology of decorative techniques, and identify the composition of pigments and organic adhesives (‘glues’) used by Early Cycladic artisans.



The research team aspires to establish a reliable methodology (“best practices”) for the technological approach of 3rd millennium BC marble objects, which can then be used by other scholars. It is also expected that the examination of items of known archaeological context (NAM) and of unspecified provenance (MCA and the Benaki Museum) with the same methods, will define uncontestable criteria of authenticity for Early Cycladic marble objects. Finally, the project will contribute to the wider discussion about ancient techniques of marble-working and the application of pigments on marble surfaces (see Resources &gt; Related projects).



Funded by 



<a href="http://www.aegeanprehistory.net/">The Institute for Aegean Prehistory</a> (INSTAP)<a href="http://www.namuseum.gr"> National Archaeological Museum</a> Museum of Cycladic Art

Ερευνητικό Πρόγραμμα, 2016-2017

Research project, 2016-2017

ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ

PARTICIPANTS

ΦΟΡΕΙΣ ΔΙΟΡΓΑΝΩΣΗΣ <a href="http://www.namuseum.gr">Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο </a>ΑθήναΜουσείο Κυκλαδικής Τέχνης Αθήνα ΣΥΝΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΙ ΦΟΡΕΙΣ <a href="http://www.benaki.gr">Μουσείο Μπενάκη</a> Αθήνα <a href="http://www.ormyliafoundation.gr/en/artdiagnosis.ph..."> Ίδρυμα Ορμύλια – Διαγνωστικό Κέντρο Έργων Τέχνης Ορμύλια</a> Ορμύλια <a href="http://krc.orient.ox.ac.uk/krc/index.php/en/">The Khalili Research Centre for the Art and Material Culture of the Middle East</a> University of Oxford, Οξφόρδη, Αγγλία <a href="http://ltds.ec-lyon.fr/spip/">Laboratoire de Tribologie et Dynamique des Systèmes, École Centrale de Lyon</a> Λυών, Γαλλία <a href="https://www.cnr.it/it/istituto/006/istituto-per-i-beni-archeologici-e-monumentali-ibam" target="_blank">Istituto per i Beni Archeologici e Monumentali [IBAM], Consiglio Nazionale delle Ricerche [CNR]</a> Κατάνια, Ιταλία <a href="http://www.demokritos.gr/el/" target="_blank">Eθνικό Κέντρο Έρευνας Φυσικών Επιστημών «Δημόκριτος»&nbsp;</a> Αθήνα ΒΑΣΙΚΟΙ ΕΡΕΥΝΗΤΕΣ Δρ&nbsp;<a href="https://culture.academia.edu/KatyaManteli" target="_blank">Κάτια Μαντέλη</a>&nbsp;(Επιμελήτρια Συλλογής Προϊστορικών Αρχαιοτήτων, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο) ,&nbsp;Γενικός συντονισμός του ερευνητικού προγράμματοςΔρ&nbsp;<a href="https://www.cycladic.gr/page/nikos-papadimitriou-phd" target="_blank">Νίκος Παπαδημητρίου</a>&nbsp;(Επιμελητής των Συλλογών Κυκλαδικής και Αρχαίας Ελληνικής Τέχνης, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης),&nbsp;Γενικός συντονισμός του ερευνητικού προγράμματος <a href="https://independent.academia.edu/KikiBirtacha" target="_blank">Κική Μπίρταχα</a>&nbsp;(Μέλος της Επιστημονικής Ομάδας Ανασκαφών Ακρωτηρίου Θήρας),&nbsp;Υπεύθυνη μελέτης τεχνολογίας και χρωματικής διακόσμησης ειδωλίων και αγγείων Δρ&nbsp;<a href="https://ormyliafoundation.academia.edu/SophiaSotiropoulou" target="_blank">Σοφία Σωτηροπούλου</a>&nbsp;(Ερευνήτρια στο Ίδρυμα Ορμύλια – Διαγνωστικό Κέντρο Έργων Τέχνης) Ανάλυση χρωστικών ουσιών και συνδετικών υλικών πάνω σε μαρμάρινα ειδώλια και αγγεία Δρ&nbsp;<a href="http://krc.orient.ox.ac.uk/krc/index.php/en/staff/101-staff/324-dr-elise-morero">Elise Morero</a>&nbsp;(Ερευνήτρια στο Khalili Research Centre, Wolfson College, Oxford University)&nbsp; Μελέτη ιχνών εργαλείων και ανασύσταση τεχνικών κατασκευής Δρ&nbsp;<a href="https://independent.academia.edu/AthinaBoleti" target="_blank">Aθηνά Μπολέτη</a>&nbsp;(Συνεργαζόμενη ερευνήτρια, Εργαστήριο Αιγαιακής Προϊστορίας, Εθνικό Κέντρο Ερευνών Γαλλίας)&nbsp;Μελέτη ιχνών εργαλείων και ανασύσταση τεχνικών κατασκευής.

ORGANIZING&nbsp;INSTITUTIONS <a href="http://www.namuseum.gr">National Archaeological Museum </a>Athens, Greece







<a href="http://www.cycladic.gr">Museum of Cycladic Art</a> Athens, Greece







COLLABORATING INSTITUTIONS <a href="http://www.benaki.gr">The Benaki Museum </a>Athens Greece







<a href="http://www.ormyliafoundation.gr/en/artdiagnosis.php">Art Diagnosis Centre of The Ormylia Foundation</a> Ormylia, Greece







<a href="http://krc.orient.ox.ac.uk/krc/index.php/en/">The Khalili Research Centre for the Art and Material Culture of the Middle East</a> University of Oxford, Oxford, UK







<a href="http://ltds.ec-lyon.fr/spip/">Laboratoire de Tribologie et Dynamique des Systèmes, École Centrale de Lyon</a> Lyon, France <a href="http://Italy https://www.cnr.it/it/istituto/006/istituto-per-i-beni-archeologici-e-monumentali-ibam" target="_blank">Istituto per i Beni Archeologici e Monumentali [IBAM], Consiglio Nazionale delle Ricerche [CNR],</a> Catania, Italy <a href="http://www.demokritos.gr/el/" target="_blank">National Centre of Scientific Research “Demokritos”&nbsp;</a> Athens MAIN RESEARCHERS Dr&nbsp;<a href="https://culture.academia.edu/KatyaManteli" target="_blank">Katia Manteli</a>&nbsp;(Curator of the Collection of Prehistoric Antiquities, National Archaeological Museum),&nbsp;Project co-ordinator Dr&nbsp;<a href="https://www.cycladic.gr/en/page/nikos-papadimitriou-phd" target="_blank">Nikolas Papadimitriou</a>&nbsp;(Curator of Cycladic and Ancient Greek Art Collections, Museum of Cycladic Art),&nbsp;Project co-ordinator <a href="https://independent.academia.edu/KikiBirtacha" target="_blank">Kiki Birtacha</a>&nbsp;(Member of the Scientific Team of the Akrotiri Excavations at Thera),&nbsp;Archaeological co-ordinator of technological study and colour analysis Dr&nbsp;<a href="https://ormyliafoundation.academia.edu/SophiaSotiropoulou" target="_blank">Sophia Sotiropoulou</a>&nbsp;(Senior researcher at the Ormylia Foundation Art Diagnosis Centre) Analysis of marble figurines and vessels for colour remains and binding agents Dr&nbsp;<a href="http://krc.orient.ox.ac.uk/krc/index.php/en/staff/101-staff/324-dr-elise-morero" target="_blank">Elise Morero</a>&nbsp;(Research Fellow, Khalili Research Centre, Wolfson College, Oxford University) Analysis of tool traces and manufacturing techniques Dr&nbsp;<a href="https://independent.academia.edu/AthinaBoleti" target="_blank">Αthina Boleti</a>&nbsp;(Associate Researcher, Laboratory of Aegean Prehistory, CNRS, France) Experimental tests and analysis of tool traces&nbsp;

ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ Δρ Ειρήνη Παπαγεωργίου (Επιμελήτρια Προϊστορικών, Κλασικών και Ρωμαϊκών Αρχαιοτήτων, Μουσείο Μπενάκη)







Γιάννης Παναγάκος (Συντηρητής, Εργαστήριο συντήρησης λίθινων αντικειμένων, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο) Δρ Francesco Paolo Romano (Κύριος Ερευνητής στο Istituto per i Beni Archeologici e Monumentali [IBAM], Consiglio Nazionale delle Ricerche [CNR], Catania, Italy) 

Δρ Γιάννης Μπασιάκος (Ερευνητής Α΄ στον Τομέα Επιστήμης Υλικών, ΕΚΕΦΕ Δημόκριτος)

Δρ Ανδρέας Καρύδας (Κύριος Ερευνητής στο Ινστιτούτο Πυρηνικής Φυσικής, ΕΚΕΦΕ Δημόκριτος)&nbsp;







Επαμεινώνδας Βενιέρης (Τεχνίτης κατασκευής μαρμάρινων αντικειμένων)







Άκης Γκούμας (Καλλιτέχνης και ερευνητής της αρχαίας τεχνολογίας)







ΑΣΚΟΥΜΕΝΟΙ ΦΟΙΤΗΤΕΣ ΠΟΥ ΕΡΓΑΣΤΗΚΑΝ ΓΙΑ ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Daphne Martin (Yale University)Claire Gaposchkin (Bryn Mawr College)

OTHER PARTICIPANTS Dr Eirini Papageorgiou (Curator of Prehistoric, Classical and Roman Antiquities, Benaki Museum)







Giannis Panagakos (Conservator, Laboratory of stone objects conservation, National Archaeological Museum) Dr Francesco Paolo Romano (Senior Researcher, Istituto per i Beni Archeologici e Monumentali [IBAM], Consiglio Nazionale delle Ricerche [CNR], Catania, Italy) 

Dr Yiannis Bassiakos (Senior Researcher at the Department of Material Science, National Centre of Scientific Research ‘Demokritos’)&nbsp;

Dr Andreas Karydas (Senior Researcher at the Institute of Nuclear and Particle Physics, National Centre of Scientific Research ‘Demokritos’)&nbsp;







Epaminondas Venieris (Craftsman of marble objects)







Akis Goumas (Artist and researcher of ancient technologies)







INTERNS ASSISTING THE PROJECT Daphne Martin (Yale University) Claire Gaposchkin (Bryn Mawr College)

Η μελέτη των μαρμάρινων αντικειμένων βασίζεται στις παρακάτω τεχνικές:

Μακροσκοπική εξέταση και ψηφιακή φωτογράφηση 1. Μεθοδική οπτική εξέταση των αντικειμένων με σκοπό τον εντοπισμό ιχνών εργαλείων ή/και χρώματος. 2. Εξέταση με ειδικές τεχνικές φωτισμού (διάχυτου ή πλάγιου/εφαπτομενικού φωτισμού) σε ανάκλαση ή εξέταση της φωταύγειας υπό υπεριώδη ή ορατή ακτινοβολία, με σκοπό την αναγνώριση δυσδιάκριτων με γυμνό μάτι ιχνών χρώματος.





Μικροσκοπική εξέταση 1. Μελέτη ειδωλίων και αγγείων σε στερεομικροσκόπιο (με διάχυτο καθώς και πλάγιο συγκεντρωμένο φωτισμό), με σκοπό τον εντοπισμό ιχνών εργαλείων ή χρώματος που δεν είναι ορατά με γυμνό οφθαλμό. 2. Λεπτομερής καταγραφή της μορφολογίας και των διαστάσεων των ιχνών εργαλείων, άλλων ιχνών επιφανειακής κατεργασίας και υπολειμμάτων χρωματικής διακόσμησης.





Αναλυτικές τεχνικές 1. Εξέταση ιχνών χρώματος σε ειδώλια και αγγεία με φθορισιμετρία ακτίνων Χ (X Ray fluorescence – XRF), με σκοπό την ανάλυση της σύστασης των χρωστικών ουσιών. 2. Εξέταση επιλεγμένων αντικειμένων με φασματοσκοπίες microRaman και FTIR για την αναγνώριση χρωστικών και οργανικών συνδετικών ουσιών (ή των υπολειμμάτων της διάβρωσής τους). 3. Τρισδιάστατη λεπτομερής αποτύπωση περιοχών της επιφάνειας επιλεγμένων ειδωλίων και αγγείων που διατηρούν ίχνη εργαλείων (π.χ. εγχαράξεις, ίχνη τριβής) και μελέτη&nbsp;σε συνεστιακό μικροσκόπιο, με σκοπό τον εντοπισμό&nbsp;λεπτομερειών που μαρτυρούν τη διαδικασία κατασκευής και τη μορφολογία του εργαλείων που είχαν χρησιμοποιηθεί.





Πειραματικές τεχνικές 1. Πειραματική κατεργασία τμημάτων μαρμάρου διαφορετικής σύστασης και πυκνότητας με ποικιλία υλικών (οψιανό, σμύριδα, χαλκό κ.ά.) με σκοπό τη δημιουργία πλήρους βάσης δεδομένων για τα πιθανά υλικά κατασκευής εργαλείων και τα διάφορα στάδια κατεργασίας (κρούση, τριβή, λείανση, διάτρηση, κ.ά.). 2. Εξέταση των ιχνών της πειραματικής κατεργασίας σε μικροσκόπιο και σύγκρισή τους με τα ίχνη των πρωτοκυκλαδικών ειδωλίων και αγγείων. 3. Πλήρης ανακατασκευή επιλεγμένων ειδωλίων και αγγείων με βάση τα δεδομένα που θα προκύψουν από τις παραπάνω αναλύσεις.





Τελική τεκμηρίωση 1. Τα αποτελέσματα των αναλύσεων θα δημοσιευθούν σε επιστημονική μονογραφία. 2. Όλα τα ειδώλια και αγγεία με ίχνη χρώματος θα καταγραφούν με λεπτομέρεια, ώστε να δημιουργηθεί αξιόπιστη τυπολογία διακόσμησης. 3. Τα στάδια κατασκευής (chaîne opératoire) διαφορετικών τύπων ειδωλίων και αγγείων θα αποδοθούν με σχηματικό αλλά λεπτομερή τρόπο σε εύληπτα σχέδια.

The study of marble artefacts is based on the following methods:

Macroscopic examination and digital imaging 1. Visual examination of artefacts for the identification of traces of tools and/or paint. 2. Technical imaging in reflectance and luminescence in the UV-Vis area of the spectrum, in diffuse and in raking light, in order to identify merely perceptible traces of paint.





Microscopic examination 1. Examination of figurines and vessels through microscope and stereoscope, in diffuse and raking light, to identify faintly perceptible traces of tools and colour decoration. 2. Detailed recording and measurement of tools-marks, other traces of surface treatment, and remains of painted decoration.





Analytical techniques 1. Measurement of possible traces of colour on figurines and vessels with an XRF device, to identify the elemental composition of the pigments. 2. MicroRaman and FTIR spectroscopic measurement of selected objects for the identification of pigments and possible organic residues or their degradation products. 3. Recording&nbsp;of areas retaining tool-traces (e.g. incised lines, traces of abrasion, etc.) with a light, non-invasive material, and microscopic examination of the impressions with a confocal microscope to identify minute details of the manufacturing processes and the morphology of the tools used.





Experimental techniques 1. Experimental tests on marble pieces of different qualities, with tools of different shapes and materials, in order to produce reference samples for the various manufacturing processes (abrading, drilling, polishing etc.) 2. Microscopic analysis of the traces produced by experimental texts and comparison with the original traces on Early Cycladic objects 3. Full experimental reconstruction of selected figurines and vessels on the basis of the analytical data produced by the study.





Final documentation 1. The results of the study will be published in a monograph. 2. All figurines and vessels with traces of paint will be drawn in detail, to establish a reliable typology of colour decoration. 3. Comprehensive illustrations of the various stages of production (chaîne opératoire) on different categories of figurines and vessels will be produced by an artist.

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ

METHODOLOGY

Μεθοδολογία

Methodology

ΠΡΟΚΑΤΑΡΚΤΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

PRELIMINARY RESULTS

Μέχρι στιγμής έχουν εξεταστεί περίπου 150 μαρμάρινα ειδώλια και αγγεία από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και το Μουσείο Μπενάκη. Παρακάτω παρουσιάζονται κάποια πρώτα ενδεικτικά ευρήματα.

So far, approximately 150 marble figurines and vessels from the National Archaeological Museum, the Museum of Cycladic Art, and the Benaki Museum have been examined by our research team, allowing for some preliminary remarks.

Προκαταρκτικά Αποτελέσματα

Preliminary Results

Περίπου 20 ειδώλια εξετάστηκαν με ειδικές τεχνικές φωτισμού από την Κική Μπίρταχα και τον Γιάννη Παναγάκο. Οι τεχνικές αυτές συνέβαλαν στην αναγνώριση ιχνών χρωματικής διακόσμησης που δεν είναι εύκολα ορατές με γυμνό μάτι.

Approximately 20 objects with possible remains of painted decoration have been examined with different types of technical imaging by Kiki Birtacha and Yiannis Panagakos. This has helped to identify possible traces of paint, which are not visible with naked eye.

Φωτογράφιση με ειδικές τεχνικές

Macroscopic examination - Technical imaging

α) Στην καταγραφή και ακριβή μέτρηση των ορατών ιχνών χρώματος. Σύμφωνα με την Κική Μπίρταχα, που μελετά τα ίχνη αυτά, το πλάτος τους κυμαίνεται από 1 έως 3 χιλ.

a) to record and measure faintly visible traces of paint; according to Kiki BIrtacha, who has studied the traces, the width of painted lines varies between 1 and 3 mm;

β) Στη μελέτη της μορφολογίας των λεγόμενων “paint-ghosts” (δηλαδή των αποτυπωμάτων που άφησε το χρώμα στην επιδερμίδα του μαρμάρου. Τα αρχικώς χρωματισμένα τμήματα της επιφάνειας είναι ελαφρώς σκιασμένα, ή λεία και ανοικτόχρωμα, ή διατηρούνται σε χαμηλό ανάγλυφο. Τα σημεία αυτά διατηρήθηκαν επειδή το ίδιο το χρώμα ή/και το συνδετικό υλικό εμπόδισαν τη διάβρωση της επιφάνειας). Η ανάλυση των δεδομένων στοχεύει στη διερεύνηση πιθανών μηχανισμών που οδήγησαν σε αυτό το αποτέλεσμα.

b) to study the nature of the so-called “paint-ghosts” (i.e. parts of the marble, which have been preserved in relief or as smoother and brighter surfaces due to the protective agency of the pigment, which has now been lost); analysis of the data will allow us to explore in detail the chemical processes involved here;

γ) Στην αναγνώριση διαφορετικών ιχνών εργαλείων, που αντιστοιχούν σε διαφορετικές διαδικασίες (κρούση, τριβή, διάτρηση, λείανση), την λεπτομερή μέτρησή τους και τη μελέτη της μορφολογίας τους.

c) to identify different types of tool traces corresponding to various processes (percussion, abrasion, drilling, polishing, etc.), measure their dimensions and record their morphology.

δ) Στην αναγνώριση διαφορών μεταξύ εργαλείων που χρησιμοποιήθηκαν για τον ίδιο σκοπό, π.χ. για τη δημιουργία βαθιών εγχαράξεων (σε αυτές τις εικόνες από την περιοχή των γλουτών δύο ειδωλίων, η αριστερή δείχνει ακανόνιστες εγχαράξεις, γεγονός που ίσως υποδηλώνει τη χρήση αιχμηρού εργαλείου, και η δεξιά παράλληλες ομοιογενείς εγχαράξεις, που ίσως υποδηλώνουν τη χρήση κάποιου είδους λεπίδας.

d) to identify differences in the use of tools, e.g. for the production of deep incisions (as in the following images from two different figurines, which show, on the left irregular striations perhaps associated with the use of a pointed stone tool, and on the right straight parallel striations perhaps associated with the use of a stone blade).

Μικροσκοπική εξέταση

Microscopic examination

Περίπου 40 αντικείμενα με υπολείμματα χρωστικών ουσιών εξετάστηκαν με φορητή συσκευή στοιχειακής ανάλυσης XRF από την Σοφία Σωτηροπούλου. Τα προκαταρκτικά αποτελέσματα μαρτυρούν την χρήση φυσικών ορυκτών χρωστικών ουσιών, όπως οξείδια του χαλκού (αζουρίτης), οξείδια του σιδήρου (ερυθρή ώχρα), αλλά και τη θειούχο ένωση του υδραργύρου (κινναβαρίτη), κτλ.

Approximately 40 objects with remains of paint have been examined with a portable XRF device by Sophia Sotiropoulou. Preliminary analysis of the data suggests the use of well-known minerals, such as copper oxides (azurite), iron oxides (red ochre), cinnabar etc.

Η προκαταρκτική ανάλυση των δεδομένων δείχνουν χρήση μεγαλύτερης γκάμας χρωστικών ουσιών στα αγγεία, σε σχέση με τα ειδώλια. Ωστόσο, απαιτείται περαιτέρω μελέτη πριν εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα.

Preliminary analysis of XRF data suggests that a wider variety of pigments were used on vessels, in comparison to figurines, but further investigation is necessary before definite conclusions are drawn.

Αναλύσεις με XRF

Analytical techniques - XRF Testing

Πραγματοποιήθηκαν πειραματικές εφαρμογές με χρήση εργαλείων διαφόρων σχημάτων και υλικών (οψιανό, σμύριδα, χαλκό κ.ά.) πάνω σε διαφορετικά είδη κυκλαδικού μαρμάρου (λεπτόκοκκου και χονδρόκοκκου). Τα πειράματα έδωσαν μια μεγάλη τυπολογική γκάμα ιχνών, τα οποία πρόκειται να συγκριθούν με τα ίχνη των κυκλαδικών ειδωλίων και αγγείων ώστε να διαπιστωθούν ομοιότητες και διαφορές. 

Σε ορισμένες περιπτώσεις παρατηρούνται εντυπωσιακές ομοιότητες, όπως για παράδειγμα μεταξύ των εγχαράξεων στους γλουτούς ενός κυκλαδικού ειδωλίων (αριστερά) και αντίστοιχων εγχαράξεων που έγιναν σε σύγχρονο υλικό με εργαλεία σμύριδας (δεξιά).

Experimental tests have produced a detailed typology of traces left by tools of different shape and material on a variety of marble surfaces. The comparison of original tool traces with those produced during experimental tests allows for the identification of similarities and differences. 

In some cases, similarities are striking, as for example in the deep incisions between the legs of an original Cycladic figurine (left) and a modern replica made with emery tools (right).

Σε άλλες περιπτώσεις, ωστόσο, παρατηρούνται σημαντικές διαφορές, όπως για παράδειγμα μεταξύ των ιχνών κρούσης σε ένα κυκλαδικό ειδώλιο (αριστερά) και εκείνων που έγιναν σε σύγχρονο υλικό με εργαλεία σμύριδας (δεξιά).

In other cases, however, there are notable differences, as for example between the fine traces of percussion on a Cycladic figurine (left) and the rougher ones produced by modern emery tools (right).

Πειραματικές τεχνικές

Experimental techniques

Το μάρμαρο είναι είδος κρυσταλλικού πετρώματος μέσης σκληρότητας, που δημιουργείται από την γεωλογική μεταμόρφωση (αποκρυστάλλωση) ασβεστόλιθων και δολομιτών. Έχει δομή από λεπτούς, συμπαγείς κόκκους, είναι ελάχιστα πορώδες (και άρα ανθεκτικό στη φθορά) και λαξεύεται εύκολα. Σημαντικά κοιτάσματα λευκού και γκρίζου μαρμάρου υπάρχουν σε πολλά κυκλαδικά νησιά (Νάξος, Πάρος, Ίος, Σύρος, Κέρος, Τήνος, κ.ά.). Οι κυκλαδίτες χρησιμοποιούσαν το μάρμαρο ήδη από τη Νεολιθική εποχή, όμως η χρήση του συστηματοποιήθηκε κατά την 3η χιλιετία π.Χ., όταν άρχισαν να κατασκευάζονται τα γνωστά ειδώλια και αγγεία – που, εκτός των άλλων, αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για πολλούς σύγχρονους καλλιτέχνες ανά τον κόσμο.Οι τεχνίτες της 3η χιλιετίας π.Χ., όμως, δεν είχαν στη διάθεσή τους μετάλλινα εργαλεία. Ο σίδηρος δεν έχει ακόμη ανακαλυφθεί και ο χαλκός ήταν πολύ μαλακός για να δουλέψει το μάρμαρο. Φαίνεται λοιπόν ότι τα περίτεχνα μαρμάρινα αντικείμενα της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου είχαν κατασκευαστεί με λίθινα εργαλεία τριβής. Αν και έχουμε μια αδρή εικόνα για τον τρόπο κατασκευής τους (βλ. Πηγές &gt; Επιλεγμένη βιβλιογραφία, Oustinoff 1984; 1987; Papadatos & Venieris υπό έκδοση), οι λεπτομέρειες της τεχνικής μας διαφεύγουν. Το παρόν ερευνητικό πρόγραμμα αναμένεται να δώσει νέα στοιχεία για αυτό το πολύ ενδιαφέρον θέμα.

Marble is a crystalline rock of medium hardness, created by the geological transformation (crystallization) of limestone and dolomites. It has a dense structure consisting of fine grains, which makes it relatively non-porous (and thus resistant to wear) and easy to work. Large deposits of good quality white and greyish marble are available in many Cycladic islands (Naxos, Paros, Ios, Syros, Keros, Tinos etc.). Marble was used by the islanders already in the Neolithic period, but the art of marble-working really flourished in the 3rd millennium BC. It was by that time that Cycladic craftsmen created the exquisite figurines and vessels that have inspired so many modern artists around the world. Early Cycladic artisans, however, did not work with metal tools. Iron was still unknown, and copper was too soft to carve the marble. Therefore, most of the fine marblework of the 3rd millennium BC must have been made with stone abrasion tools. Although we have a rough idea of the manufacturing processes (see Resources &gt; Selected Bibliography, Oustinoff 1984; 1987; Papadatos & Venieris in press), the details of the technique are still eluding us. This project aims to explore these fascinating aspects of Early Cycladic technology.

Στις Κυκλάδες της 3ης χιλιετίας π.Χ., η ανθρώπινη μορφή αποδιδόταν με επαναλαμβανόμενα, τυποποιημένα χαρακτηριστικά. Με την σμίλευση, το λευκό μάρμαρο αποκτούσε ένα αδρό, και μάλλον σχηματοποιημένο, περίγραμμα. Το περίγραμμα αυτό σπάνια έμενε ακόσμητο. Για να δώσουν πνοή στις δημιουργίες τους, οι τεχνίτες ζωγράφιζαν με χρώμα μάτια, μαλλιά, κοσμήματα και άλλα μοτίβα πάνω στη λευκή επιφάνεια του μαρμάρου. Θα μπορούσε να πει κανείς, δηλαδή, ότι το μάρμαρο αποτελούσε ένα είδος καμβά για τη χρωματική διακόσμηση. Το χρώμα «ζωντάνευε» το ειδώλιο και έδινε ιδιαίτερο χαρακτήρα στο σχηματικό περίγραμμα, κάνοντάς το να μοιάζει με ανθρώπινη μορφή. Γι’ αυτό το λόγο, τα πρωτοκυκλαδικά ειδώλια θα πρέπει να θεωρούνται ταυτόχρονα έργα γλυπτικής και ζωγραφικής. Το χρώμα χρησίμευε ποικιλοτρόπως στις προϊστορικές Κυκλάδες. Υπολείμματα ερυθρών, κυανών και άλλων χρωστικών ουσιών έχουν διατηρηθεί στην επιφάνεια μαρμάρινων σκευών, στο εσωτερικό μικρών πήλινων αγγείων ή ακόμη και σε μορφή σβώλων σε τάφους. Στόχος αυτού του προγράμματος είναι να μελετήσει με συστηματικό τρόπο τις χρήσεις του χρώματος στις προϊστορικές Κυκλάδες και να ανασυστήσει τις τεχνικές χρωματικής διακόσμησης.

During the 3rd millennium BC in the Cyclades, the human figure was rendered with stereotypical, repeated characteristics. The human figure was invariably carved as a relatively abstract outline in white marble. The marble, however, was rarely left undecorated. In order to become a meaningful object, the white surface of the figurine had to be animated by colour, enlivened by painted eyes, hair, jewellery, decorative patterns and body marks (see Resources &gt; Selected Bibliography, Hendrix 2000; 2003a; Birtacha 2003 in press). The white skin of the marble functioned as a ground for the application of the paint. In that way, the austere form acquired special characteristics, vitality and energy; it became ‘human’. Cycladic figurines, therefore, are at once works of sculpture and of painting.Colours were used for many other purposes in the Cyclades. Remains of red, blue and other pigments are often preserved on the surface of marble vessels, in the interior of clay vases, or as lumps in graves. Exploring the use of colour and reconstructing the techniques of painted decoration are main objectives of this project.

ΚΥΚΛΑΔΙΚΗ ΜΑΡΜΑΡΟΤΕΧΝΙΑ

CYCLADIC ART IN MARBLE

Κυκλαδική Μαρμαροτεχνία

Cycladic Art in Marble

ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ

RESOURCES

Ενδεικτική Βιβλιογραφία<ul><li>Beevan A. 2007: Stone Vessels and Values in the Bronze Age Mediterranean (Cambridge). </li><li>Βirtacha K. in press: “Examining the paint on Cycladic figurines”, στο M. Marthari, C. Renfrew & M. Boyd (επιμ.), Early Cycladic Sculpture in Context (Cambridge). </li><li>Getz-Gentle P. 1996. Stone Vessels of the Cyclades in the Early Bronze Age (University Park, PA).</li><li>Getz-Gentle P. 2001. Personal Styles in Early Cycladic Sculpture (Madison, Wisconsin).</li><li>Getz-Preziosi P. 1987. Sculptors of the Cyclades. Individuals and Tradition in the Third Millennium BC (Ann Arbor).</li><li>Hendrix E. 2000. The Paint Motifs on Early Cycladic Figures (PhD thesis, New York University).</li><li>Hendrix E. 2003a. “Painted Early Cycladic figures: an exploration of context and meaning”, Hesperia 72, 405-446.</li><li>Hendrix E. 2003b. “Some methods for revealing paint on Early Cycladic figures”, στο K.P. Foster & R. Laffineur (επιμ.), METRON. Measuring the Aegean Bronze Age (Aegaeum 24, Liège), 139-145. </li><li>Marthari M. υπό έκδοση: “Cycladic figurines in settlements: the case of the major EC II settlement at Skarkos on Ios and the schematic figurines”, στο M. Marthari, C. Renfrew & M. Boyd (επιμ.), Early Cycladic Sculpture in Context. Papers Presented at a Symposium held at the Archaeological Society at Athens, 27-29 May 2014 (Cambridge). </li><li>Μπίρταχα K. 2003: «Χρώματα και χρωματισμός κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στις Κυκλάδες», στο A. Βλαχόπουλος & K. Μπίρταχα (επιμ.), Αργοναύτης. Τιμητικός τόμος για τον Καθηγητή Χρ. Γ. Ντούμα από τους μαθητές του (Αθήνα), 263-276. </li><li>Μπίρταχα K. υπό έκδοση: «Ενδείξεις για γραπτή απόδοση χαρακτηριστικών στα κυκλαδικά και κυκλαδικού τύπου ειδώλια από την Κρήτη», στο N. Stampolidis & P. Sotirakopoulou (επιμ.), Cycladica in Crete: Cycladic and Cycladicizing Figurines within their Archaeological Context, Museum of Cycladic Art, 1-2 October 2015 (Athens).</li><li>Oustinoff E. 1984: “The manufacture of Early Cycladic figurines: a practical approach”, στο Fitton L. (επιμ.), Cycladica. Studies in Memory of N.P. Goulandris (London), 38-47.</li><li>Oustinoff E. 1987: “The Early Cycladic sculptor: materials and methods”, στο Getz-Preziosi P., Early Cycladic Art in North American Collections (Richmond), 90-102.</li><li>Papadatos Y. & Venieris T. υπό έκδοση. “An experimental approach to the manufacture of Cycladic figurines: preliminary observations”, στο M. Marthari, C. Renfrew & M. Boyd (επιμ.), Early Cycladic Sculpture in Context. Papers Presented at a Symposium held at the Archaeological Society at Athens, 27-29 May 2014 (Cambridge) </li><li>Tambakopoulos D. & Maniatis Y. υπό έκδοση. “The marble of the Cyclades and its use in the Early Bronze Age”, στο M. Marthari, C. Renfrew & M. Boyd (επιμ.), Early Cycladic Sculpture in Context. Papers Presented at a Symposium held at the Archaeological Society at Athens, 27-29 May 2014 (Cambridge).</li></ul>

Selected bibliography<ul><li>BEEVAN A. 2007: Stone Vessels and Values in the Bronze Age Mediterranean (Cambridge). </li><li>BIRTACHA K. 2003: «Χρώματα και χρωματισμός κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στις Κυκλάδες», in A. Vlachopoulos & K. Birtacha (eds.), Αργοναύτης. Τιμητικός τόμος για τον Καθηγητή Χρ. Γ. Ντούμα από τους μαθητές του (Αθήνα), 263-276. </li><li>ΒIRTACHA K. in press: “Examining the paint on Cycladic figurines”, in M. Marthari, C. Renfrew & M. Boyd (eds.), Early Cycladic Sculpture in Context (Cambridge). </li><li>BIRTACHA K. forthcoming: «Ενδείξεις για γραπτή απόδοση χαρακτηριστικών στα κυκλαδικά και κυκλαδικού τύπου ειδώλια από την Κρήτη», in N. Stampolidis & P. Sotirakopoulou (eds.), Cycladica in Crete: Cycladic and Cycladicizing Figurines within their Archaeological Context, Museum of Cycladic Art, 1-2 October 2015 (Athens).</li><li>GETZ-GENTLE P. 1996. Stone Vessels of the Cyclades in the Early Bronze Age (University Park, PA).</li><li>GETZ-GENTLE P. 2001. Personal Styles in Early Cycladic Sculpture (Madison, Wisconsin).</li><li>GETZ-PREZIOSI P. 1987. Sculptors of the Cyclades. Individuals and Tradition in the Thirdrd Millennium BC (Ann Arbor)</li><li>HENDRIX E. 2000. The Paint Motifs on Early Cycladic Figures (PhD thesis, New York University).</li><li>HENDRIX E. 2003a. “Painted Early Cycladic figures: an exploration of context and meaning”, Hesperia 72, 405-446.</li><li>HENDRIX E. 2003b. “Some methods for revealing paint on Early Cycladic figures”, in K.P. Foster & R. Laffineur (eds.), METRON. Measuring the Aegean Bronze Age (Aegaeum 24, Liège), 139-145. </li><li>MARTHARI M. in press: “Cycladic figurines in settlements: the case of the major EC II settlement at Skarkos on Ios and the schematic figurines”, in M. Marthari, C. Renfrew & M. Boyd (eds.), Early Cycladic Sculpture in Context (Cambridge). </li><li>OUSTINOFF E. 1984: “The manufacture of Early Cycladic figurines: a practical approach”, in Fitton L. (ed.), Cycladica. Studies in Memory of N.P. Goulandris (London), 38-47.</li><li>OUSTINOFF E. 1987: “The Early Cycladic sculptor: materials and methods”, in Getz-Preziosi P., Early Cycladic Art in North American Collections (Richmond), 90-102.</li><li>PAPADATOS Y. & VENIERIS T. in press. “An experimental approach to the manufacture of Cycladic figurines: preliminary observations”, in M. Marthari, C. Renfrew & M. Boyd (eds.), Early Cycladic Sculpture in Context. Papers Presented at a Symposium held at the Archaeological Society at Athens, 27-29 May 2014 (Cambridge) </li><li>TAMBAKOPOULOS D. & MANIATIS Y. in press. “The marble of the Cyclades and its use in the Early Bronze Age”, in M. Marthari, C. Renfrew & M. Boyd (eds.), Early Cycladic Sculpture in Context (Cambridge).</li></ul>

Σχετικά ερευνητικά προγράμματαΤεχνολογία κατασκευής Πρωτοκυκλαδικών μαρμάρινων αντικειμένων: μια πειραματική προσέγγιση Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών Υπεύθυνοι προγράμματος: Δρ Γιάννης Παπαδάτος & Επαμεινώνδας ΒενιέρηςTracking Colour. Polychromy on the Ancient World NY Carlsberg Glyptotek, Copenhagen, Denmark Υπεύθυνη προγράμματος: Dr Cecile Brøns <a href="http://trackingcolour.com/">http://trackingcolour.com/</a> Άλλες πηγές<a href="https://www.cycladic.gr/page/archaia-technologia">Θεματικές Σελίδες, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης</a>

Related projectsTechnology of Early Cycladic Marble Artefacts: An Experimental Approach Faculty of History and Archaeology, National and Kapodistrian University of Athens Project directors: Dr Yiannis Papadatos & Epaminondas VenierisTracking Colour. Polychromy on the Ancient World NY Carlsberg Glyptotek, Copenhagen, Denmark Project director: Dr Cecile Brøns <a href="http://trackingcolour.com/">http://trackingcolour.com/</a> Other resources<a href="https://www.cycladic.gr/en/page/archaia-technologia">Museum of Cycladic Art Theme Pages</a>